Ο Μεταφυσικός Αμαντέους Μότσαρτ

Ο Γιόχαν Χρυσόστομος Βόλφγκανγκ Θεόφιλος Μότσαρτ, όπως ήταν το πλήρες όνομά του, είναι ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες κλασικής μουσικής όλων των εποχών. Γεννήθηκε στο Σάλτσμπουργκ της Αυστρίας στις 27 Ιανουαρίου του 1756 και πέθανε στη Βιέννη στις 5 Δεκεμβρίου του 1791. Αποτελεί ίσως το πιο γνωστό παιδί-θαύμα, μιας και από πολύ μικρή ηλικία εκδήλωσε τη μουσική του μεγαλοφυία. Στην ηλικία των 5 ετών ξεκίνησε ρεσιτάλ μαζί με την αδερφή του, ακόμα και μπροστά στην αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία και, κάτω από τη διδασκαλία και καθοδήγηση του συνθέτη πατέρα του, εξελίχθηκε σε έναν από τους κορυφαίους μουσουργούς όλων των εποχών. Θρυλική παραμένει η μνήμη του και το μουσικό του αυτί, για τα οποία υπάρχουν πολλές ιστορίες.

Στο κείμενο αυτό δε θα σταθούμε σε μια παρουσίαση και ανάλυση του τεράστιου σε όγκο και ποιότητα έργου του Μότσαρτ αλλά θα ασχοληθούμε με τη μεταφυσική θεματολογία ορισμένων έργων του.

Μεταφυσική μουσική

Ο Μότσαρτ ήταν ο μοναδικός εκ των μεγάλων κλασικών συνθετών που έδωσε τεράστια σημασία στην Όπερα, κληροδοτώντας μας μεγάλα αριστουργήματα, σε μερικά από τα οποία είναι έντονο το μεταφυσικό στοιχείο. Στην όπερα Δον Τζιοβάννι και, κατά τη γνώμη μου, στην περισσότερο σκοτεινή του όπερα, ο ήρωας σκοτώνει τον Κομμεντατόρε, που προσπαθεί να υπερασπιστεί την τιμή της κόρης του. Προς το τέλος της όπερας κι ενώ ο Δον Τζιοβάννι και ο υπηρέτης του είναι κρυμμένοι στο νεκροταφείο χλευάζοντας τους κυνηγούς τους, μια φωνή από τον τάφο του Κομμεντατόρε ακούγεται:

«Θα πάψεις να γελάς πριν την αυγή. Αχρείε! Άφησε τους νεκρούς στην ησυχία τους.»

Ο Δον Τζιοβάνι, συνεχίζοντας την ύβρη, λέει στη φωνή πως αν είναι πράγματι ο Κομμεντατόρε, τον προσκαλεί το βράδυ σπίτι του για δείπνο και η φωνή δέχεται.

Στην προτελευταία σκηνή το άγαλμα του Κομμεντατόρε μπαίνει βίαια στο σπίτι διαλύοντας τον τοίχο και ανταποδίδει την πρόσκληση για δείπνο στον Δον Τζιοβάννι. Ο τελευταίος, αρνούμενος την προσταγή του νεκρού για μετάνοια, τιμωρείται βλέποντας γύρω του παντού φαντάσματα και δαίμονες, που τελικά τον τραβούν μαζί τους στην κόλαση, μέσα σε μια συγκλονιστική σκοτεινή μουσική.

Στην όπερα αυτή βρίσκουμε τη μεταφυσική πεποίθηση ότι οι νεκροί ενδιαφέρονται για το τι συμβαίνει στον κόσμο των ζωντανών και, αν έχουν πεθάνει με βίαιο και άδικο τρόπο, επιστρέφουν ως τιμωροί για τον εκτελεστή τους. Ο Δον Τζιοβάννι δεν ήταν υπαίτιος μόνο του θανάτου του Κομμεντατόρε. Ήταν κι εκείνος που χλεύασε το νεκρό καλώντας τον σε δείπνο, για να λάβει την απάντηση:

«Δεν τρέφεται με ανθρώπινη τροφή εκείνος που γεύεται την ουράνια.»

Την εκπληκτική μουσική και τη θεατρική απόδοση μέσα από μια μοντέρνα ματιά, μπορείτε να παρακολουθήσετε στο παρακάτω βίντεο.

Η κορύφωση του μεταφυσικού και αποκρυφιστικού στοιχείου στη μουσική του Μότσαρτ συναντάται στον Μαγεμένο Αυλό, την τελευταία και κατά πολλούς σημαντικότερη όπερα του συνθέτη. Ο Μότσαρτ, όπως είναι γνωστό, υπήρξε τέκτονας μαζί με άλλες προσωπικότητες της εποχής του, μέλος της Στοάς της Βιέννης και η όπερά του αυτή βρίθει μασονικών συμβολισμών, που έχουν αναλυθεί διεξοδικά σε σχετικά κείμενα.

Η όπερα ξεκινάει στην Αίγυπτο, με τον πρίγκηπα Ταμίνο να καταδιώκεται από ένα τεράστιο ερπετό, το οποίο σκοτώνουν τρεις νεράιδες. Στη σκηνή έχει ήδη εμφανιστεί και ένας άνθρωπος-πουλί και στους δύο άντρες οι νεράιδες προαναγγέλλουν την εμφάνιση της Βασίλισσας της νύχτας, η οποία αναθέτει στον Ταμίνο να σώσει την κόρη της από τα νύχια του κακού μάγου Σαράστρο, ώστε να γίνει γυναίκα του. Για το σκοπό αυτό, δίνει στον Ταμίνο έναν μαγικό αυλό και στον Παπαγκένο μαγικές καμπάνες. Έπειτα από διάφορες περιπέτειες, ο Ταμίνο διαπιστώνει ότι ο Σαράστρο δεν είναι τίποτε άλλο από έναν αγαθό μύστη και ότι το πραγματικό κακό στοιχείο εντοπίζεται στη Βασίλισσα της Νύχτας, η οποία ζητά από την κόρη της να δολοφονήσει τον Σαράστρο, μεγάλο ιερέα στο Ναό της Ίσιδας και του Όσιρη. Η Ταμίνα δε θα δεχτεί, παρά μαζί με τον αγαπημένο της θα περάσουν μερικές μυητικές δοκιμασίες, οι οποίες περιλαμβάνουν τις δοκιμασίες της σιωπής, της φωτιάς και του νερού, τις οποίες και κατορθώνουν να φέρουν σε πέρας με επιτυχία.

Η Βασίλισσα της νύχτας, ο Μονόστατος (ένας πρώην μαύρος υπηρέτης του Σαράστρο) και οι τρεις νεράιδες, πηγαίνουν έξω από το ναό για να σκοτώσουν τους μύστες, όμως ακτίνες φωτός από το εσωτερικό του τους ρίχνουν στα τάρταρα.

Οι συμβολισμοί του Μαγεμένου Αυλού είναι πολυάριθμοι και άπτονται της μασονικής ιδεολογίας. Ο νεαρός και αθώος πρίγκηπας που κυνηγιέται από ένα ερπετοειδές, θα μπορούσε να συμβολίζει την ανθρώπινη ψυχή που καταδιώκεται από το υλικό στοιχείο και τελικά παρασύρεται προς στιγμήν από τους επιτήδειους (βλέπε Βασίλισσα της Νύχτας). Μόλις όμως έρθει σε επαφή με το πνευματικό στοιχείο, όπως ο Ταμίνο μπροστά στους Ναούς της Φύσης, της Λογικής και της Σοφίας, μια φωνή τον συμβουλεύει να οπισθοχωρήσει από τους δύο πρώτους και να κατευθυνθεί στο Ναό της Σοφίας, όπου ο μύστης Σαράστρο (το πνευματικό στοιχείο) θα τον υποβάλει σε δοκιμασίες πριν τον φωτίσει. Οι δοκιμασίες περιλαμβάνουν τη Σιωπή, απαραίτητο μυητικό στοιχείο αιώνες τώρα, το Νερό, που συμβολίζει την απομάκρυνση από τις βιολογικές ανάγκες και τη Φωτιά που συμβολίζει τον εξαγνισμό. Για να ολοκληρωθεί όμως όλο αυτό, ο Ταμίνο δε θα είναι μόνος, θα έχει συντροφιά το θηλυκό στοιχείο (Ταμίνα).

Μέσα στο Ναό της μύησης, κανένα κακό δεν μπορεί να εισέλθει, γιατί εκεί λάμπει το φως της αλήθειας, έτσι η Βασίλισσα της Νύχτας και η παρέα της κατατροπώνονται από το Φως του Όσιρη και οι νέοι μυημένοι νικούν, κάτω από τα λόγια του Σαράστρο «Οι ακτίνες του Ήλιου διώχνουν τη Νύχτα και χάνουν οι δαίμονες τη δύναμή τους.»

Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό από τους αναγνώστες ότι δεν είναι μόνο το λιμπρέτο που έχει μυστικιστικό και μασονικό χαρακτήρα αλλά και η ίδια η μουσική του Μότσαρτ ως προς τις τονικότητες, τους ρυθμούς και τα μέτρα, τα οποία στηρίζονται επάνω σε αναλογίες του αριθμού 3, ενώ βοηθός των μυημένων είναι επίσης τρία αγαθά πνεύματα και φυσικά η δύναμη της μουσικής του Μαγικού Αυλού και των μαγικών καμπάνων.

Η Βασίλισσα της Νύχτας έχει προταθεί ότι συμβολίζει την αυτοκράτειρα Μαρία Θηρεσία, η οποία ήταν πολέμιος των Μασόνων ή ακόμα και την Καθολική Εκκλησία. Πάντως, η οργισμένη άριά της Der Holle Rache (μια κολασμένη οργή βράζει μες στην καρδιά μου)

αποτελεί μια από τις δυσκολότερες τεχνικά άριες και παράλληλα ένα από τα διασημότερα κομμάτια της μουσικής του Μότσαρτ, το οποίο με εντελώς παραστατικό τρόπο μεταφέρει το δαιμονικό ύφος της Βασίλισσας ό,τι και αν αυτή συμβολίζει, για να συντριβεί λίγο αργότερα από το Φως του Όσιρη στο υπέροχο φινάλε της όπερας.

Ο Μαγικός Αυλός μπορεί να μοιάζει σαν ένα παραμύθι και πολλές φορές έχει παρουσιαστεί και ως κουκλοθέατρο, στην πραγματικότητα όμως είναι μια βαθιά συμβολική και αλληγορική όπερα, ένα παραμύθι για μεγάλους. Και υποψιασμένους μεγάλους μάλιστα.

Ο Μότσαρτ ήταν σε όλη του τη ζωή ένας ευσεβής καθολικός και μας έχει αφήσει πλήθος έργων εκκλησιαστικής μουσικής. Σημαντικότερα ανάμεσά τους είναι η Μεγάλη Λειτουργία σε ντο ελάσσονα και το Ρέκβιεμ.

Η Λειτουργία σε ντο ελάσσονα γράφτηκε κατόπιν ενός προσωπικού τάματος του Μότσαρτ για την ασθένεια της γυναίκας του και είναι μια εξαιρετικά ετερογενής σύνθεση, με κομμάτια δύσκολης και αρχαϊκού τύπου αντίστιξης να εναλλάσσονται με κομμάτια που θυμίζουν όπερα. Ανάμεσά τους, το Kyrie, παραμένει κατ’ εμέ η συγκλονιστικότερη κραυγή ικεσίας που έχω ακούσει ποτέ. Ακόμα και έτσι όμως, ο αισιόδοξος και εύθυμος χαρακτήρας του Μότσαρτ διατηρούνται στο Criste που, σε πλήρη αντίθεση με το Kyrie, είναι γαλήνιο, όπως μπορείτε να ακούσετε εδώ

Το τελευταίο έργο του Μότσαρτ, το περίφημο Ρέκβιεμ, είναι περιτυλιγμένο με θρύλο. Σύμφωνα με την ιστορία, ο κόμης Βάλσεγκ Στούπαχ, ήθελε ένα Ρέκβιεμ για να τιμήσει τη μνήμη της γυναίκας του, έτσι το παράγγειλε στον Μότσαρτ, με σκοπό όμως να το παρουσιάσει ως δική του σύνθεση. Ο Μότσαρτ, όντας σοβαρά άρρωστος, είδε τον μαυροφορεμένο απεσταλμένο και τον θεώρησε ως προάγγελο του δικού του θανάτου. Έτσι, άρχισε να συνθέτει το Ρέκβιεμ πιστεύοντας πως ήταν το κύκνειο άσμα του, η δική του νεκρώσιμη ακολουθία. Το αποτέλεσμα ήταν να συνθέσει ένα έργο απαράμιλλης ομορφιάς που για πολλούς, συμπεριλαμβανομένου και του συγγραφέα του άρθρου, αποτελεί και το καλύτερό του. Ένα έργο που ο Θάνατος παρουσιάζεται ως σκληρός, αδυσώπητος, εχθρός της ανθρωπότητας αλλά παράλληλα εκφράζεται και η πίστη ότι ο θάνατος είναι ένα πέρασμα σε μια άλλη ζωή, καλύτερη από την παρούσα. Με λίγα λόγια, μέσα από τη μουσική εκφράζονται όλες οι σκέψεις των ανθρώπων για το θάνατο.

Από το αξιοπρεπές και θλιμμένο εισαγωγικό Requiem eternam, με τον υπέροχο ύμνο te decet hymnus deus in Sion et tibi redetur votum in Jerusalem (Σοι πρέπει ύμνος τω Θεω εν Σιων και Σοι αποδοθήσεται ευχή εν Ιερουσαλήμ) έως το αγωνιώδες Kyrie.

Από το τρομακτικό Dies Irae (Ημέρα Οργής) με την περίφημη μουσική έως το συγκλονιστικό confutatis, που με έξυπνο τρόπο ο σκηνοθέτης Μίλος Φόρμαν μας παρουσίασε στην ταινία του Αμαντέους τον τρόπο που έγινε η σύνθεσή του, αν και ο Σαλιέρι δεν ήταν παρών.

Ο Μότσαρτ διευθύνει το "Ρέκβιεμ"

Το φαινόμενο Μότσαρτ

Έχουν ειπωθεί κατά καιρούς διάφορες υπερβολές, τόσο για τον Μότσαρτ όσο και για πολλούς άλλους καλλιτέχνες που πέρασαν στο χώρο του μύθου. Οι περισσότερες ήταν καλοπροαίρετες, εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτά τα φαινόμενα είναι σπάνια και εντυπωσιάζουν τον κόσμο, εντελώς δικαιολογημένα. Σύμφωνα με διηγήσεις συγχρόνων του, ο Μότσαρτ είχε μια μνήμη πολύ πάνω από το μέσο όρο, ένα καταπληκτικό μουσικό αυτί, ενώ ήταν ικανός να αυτοσχεδιάσει με τις ώρες επάνω σε οποιοδήποτε θέμα. Η επεξεργασία στην οποία υποβάλει τα ίδια του τα θέματα στα διάφορα έργα του δείχνει ότι ναι μεν η μουσική πήγαζε από μέσα του σαν το νερό της πηγής, όπως έχει ειπωθεί αλλά και ότι το μυαλό του τα δούλευε εξουθενωτικά. Ήταν ικανός να συνθέτει σπουδαία και δύσκολα έργα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα αλλά με τη μουσική του έχεις την αίσθηση ότι έπαιζε όπως ένα παιδί παίζει με τα παιχνίδια του. Ίσως για αυτό έχει τόσο μεγάλη απήχηση η μουσική του σε όλους τους ανθρώπους, γιατί εκφράζει ακριβώς την ανθρώπινη πλευρά της ζωής, με τις ελπίδες, τους φόβους, τον έρωτα, την απογοήτευση. Δε γνωρίζω καμία άλλη ιδιοφυία, που εκ των πραγμάτων την τοποθετούμε σε υπερβατικές σφαίρες, να ήταν πιο κοντά στον άνθρωπο, σα να μας λέει ότι «κι εγώ είμαι όπως όλοι εσείς».

Ο θάνατος του Μότσαρτ