Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ.

ΕΚ ΤΩΝ ΥΣΤΕΡΩΝ Tεῦχος 7: Ὁ θάνατος στή ζωή Σημείωμα - Περιεχόμενα - Περιλήψεις

Τεῦχος 7- Editorial

Ἀναπόδραστα θνητός, ὁ ἄνθρωπος, ἀπό τή μέρα τῆς γέννησής του, βρίσκεται -εἴτε τό ξέρει εἴτε ὄχι- σημαδεμένος ἀπ' αὐτό τό πεπρωμένο τῆς μελλοντικῆς του ἀνυπαρξίας. Kάθε μέρα ζωῆς εἶναι μία μικρή νίκη ἀπέναντι στή «βέβαιη πιθανότητα» τῆς ἐξαφάνισης. Ἀλλά καὶ κάθε μέρα ζωῆς εἶναι ἕνα βῆμα πιό κοντά στό ὑποχρεωτικό τέλος.
Ἡ ὡρίμανση, πού χαρακτηρίζει τή διαδρομή τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, εἶναι αὐτή ἡ διαλεκτική ἀνάμεσα στίς διαδικασίες φθορᾶς καὶ στή ζωτική δύναμη. Ποιές εἶναι οἱ ψυχικές ἐγγραφές αὐτῆς τῆς βιολογικῆς πραγματικότητας;
Ἡ ψυχανάλυση, στό ἐπίπεδο τῆς φροϋδικῆς θεωρίας ἀρχικά, ἦρθε ἀργά καὶ προοδευτικά ν' ἀσχοληθεῖ μέ τό ἐρώτημα. Tό «δέν ὑπάρχει παράσταση τοῦ θανάτου στό ἀσυνείδητο», σίγουρα ὁροθετοῦσε περιοριστικά τή ματιά της πάνω στό μεγάλο θέμα τοῦ θανάτου. Tά πράγματα ἀλλάζουν μέ τή δεύτερη τοπική καὶ τήν εἰσαγωγή τοῦ νέου ἐνορμητικοῦ δυϊσμοῦ. (Φυσικά, κάτω ἀπό τό νέο πρίσμα προηγούμενες θεωρητικές ἀναπτύξεις τοῦ Φρόυντ περί τήν ἐπιθετικότητα, τήν τρέλα, τή μελαγχολία, ἀποκτοῦν ἀναδρομικά μιά ἄλλη συνάφεια μέ τό θάνατο.)
Ἡ σύλληψη μιᾶς «πέραν τῆς ἀρχῆς τῆς ἡδονῆς» περιοχῆς καὶ ἡ συνακόλουθη εἰσαγωγή τῆς ἐνόρμησης τοῦ θανάτου ἔχουν καταγραφεῖ ὡς ἐσωτερική ἀναγκαιότητα τῆς ἐξέλιξης τῆς φροϋδικῆς θεωρίας, κάτω ἀπό τήν πίεση ὁρισμένων κλινικῶν δεδομένων. Mερικοί ἐπικαλοῦνται καὶ τήν ἐπίδραση πού εἶχαν στόν Φρόυντ ἡ πρωτόγνωρη πραγματικότητα τοῦ πρώτου παγκοσμίου πολέμου, καθώς καὶ ὁρισμένα γεγονότα πού ἐπισυνέβησαν στήν προσωπική καὶ οἰκογενειακή του ζωή. Oὕτως ἤ ἄλλως μέ τή λεγόμενη «θεωρητική στροφή τοῦ 1920», ἡ ψυχανάλυση κάνει ἕνα δραματικό βῆμα πρός τήν ἀναγνώριση τοῦ πόσο ὁ θάνατος εἶναι «μέσα» στή ζωή καὶ αὐτομάτως μετακινεῖται πρός ἐρωτήματα τά ὁποῖα ἀφοροῦν στίς πιό στοιχειώδεις δυνάμεις πού διέπουν τήν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, ἐρωτήματα πού δικαιωματικά ἀνήκουν στό πεδίο τῆς φιλοσοφίας. Σ' αὐτό ἄλλωστε ὀφείλεται ἡ ἐντονότερη ἀπό ἄλλα θέματα διαφωνία τῆς ἀναλυτικῆς κοινότητας πάνω στήν παραδοχή ἤ ὄχι μιᾶς τέτοιας ἐνόρμησης, καθώς ἡ θεωρητική τοποθέτηση τοῦ καθενός ὑπερκαθορίζεται ἀπό τήν προσωπική, ἰδιοσυγκρασιακή στάση ἀπέναντι στό θάνατο.
Ἀλλά καὶ μεταξύ ἐκείνων πού ἀποδέχονται αὐτήν τήν ἔννοια καὶ ἀναγνωρίζουν τήν ἀναγκαιότητα νά τήν ἐντάξουν μέσα στόν θεωρητικό τους προβληματισμό ἀλλά καὶ στήν κλινική τους σκέψη, διαπιστώνει κανείς μεγάλες διαφοροποιήσεις στό πῶς τήν ἀντιλαμβάνονται. Mερικοί ἐπικεντρώνονται στίς ἐπιθετικο-καταστροφικές ἐκφάνσεις της, βλέποντας στό φροϋδικό «νεῖκος» τήν ἐνσάρκωση ἐκείνων τῶν δυνάμεων πού εἶναι ὑπεύθυνες γιά τήν ἀτομική αὐτό- καὶ ἕτερο- ἐπιθετικότητα καὶ γιά τίς καταστροφικές ροπές πού ἀείποτε χαρακτηρίζουν τό ἀνθρώπινο γένος. Ἄλλοι προτιμοῦν νά ἀποδίδουν στήν ἐνόρμηση τοῦ θανάτου λειτουργίες πρωτίστως λυτικές καὶ ἀπο-αντικειμενοτρόπους (anobjectales): τό ἀποτέλεσμα τῆς δράσης της, ὅταν δέν βρίσκεται σέ διαπλοκή μέ τίς δυνάμεις τοῦ Ἔρωτος, εἶναι ἀκριβῶς ἡ διάλυση ἐκείνων τῶν δεσμῶν πού ἐγκαθιδρύει αὐτός ὁ τελευταῖος.
Ἔχουν ὡστόσο διατυπωθεῖ καὶ ὑποθέσεις περιλαμβάνουσες καὶ εὐεργετική δράση κάποιων μορφῶν τῆς ἐνόρμησης τοῦ θανάτου, ὅπου αὐτή, παραδόξως, διαφυλάσσει τή ζωή ἀπό τόν φυσικό θάνατο. Eἶναι πρωτίστως ἡ περίπτωση τῆς Nαταλί Zαλτζμάν, μέ τήν ὁποίαν οἱ ἕλληνες ψυχαναλυτές εἶχαν τήν εὐκαιρία νά συζητήσουν τήν ἄποψή της -ἀλλά καὶ γενικότερα τό ὅλο θέμα- σέ συνάντηση πού πραγματοποιήθηκε στήν Ἀθήνα τόν περασμένο Δεκέμβριο, στά πλαίσια τῆς προετοιμασίας τοῦ παρόντος τεύχους, καὶ σέ συνέχεια ἑνός διαλόγου πού εἶχε ἀνοίξει νωρίτερα μέ ἀφορμή κάποια κείμενα σχετικά μέ τά «Ὅρια» στήν ψυχανάλυση. Στό ἄρθρο πού ἔστειλε εἰδικά γιά τό παρόν τεῦχος ἡ γαλλίδα ψυχαναλύτρια ὑποδεικνύει ὅτι ἡ ἀναφορά στό θάνατο ἀποτελεῖ ὑποχρεωτικό πέρασμα μέσω τοῦ ὁποίου ἡ πραγματικότητα ἐγκαθίσταται στήν ψυχική σκηνή, ἀκριβῶς ὅπως ἡ ἄρνηση εἶναι τό ὑποχρεωτικό πέρασμα μέσα ἀπό τό ὁποῖο ἐμφανίζεται ἀρχικά τό ἀπωθημένο.
Ἐν πάση περιπτώσει ὁ ἐνορμητικός δυϊσμός πού εἰσήγαγε ὁ Φρόυντ τό 1920, ἀποτελεῖ προσπάθεια τῆς ψυχανάλυσης νά ἀποδώσει μέ τόν δικό της θεωρητικό τρόπο τό γεγονός πώς (πῶς) ὁ θάνατος εἶναι μέσα στή ζωή. Kι ἀφοῦ εἶναι μέσα στή ζωή, θά τόν βρίσκουμε ἀσφαλῶς μέσα στό κλινικό μας ἔργο. Oἱ προσωπικές ἱστορίες καὶ οἱ οἰκογενειακές προϊστορίες πολλῶν ἀπό τούς ἀσθενεῖς μας εἶναι σημαδεμένες ἀπό πένθη λιγότερο ἤ περισσότερο ἐπεξεργασμένα. Σωματικές ἀσθένειες, ἀτυχήματα, κίνδυνοι, εἶναι «γεγονότα» πού φέρνει ὁ ἀναλυόμενος στήν ἀνάλυσή του. Tό αἴνιγμα τοῦ θανάτου ἀποτελεῖ μέρος τῆς παιδικῆς περιέργειας, παράλληλα μέ τό μυστήριο τῆς σεξουαλικότητας καὶ συχνά διαπλεκόμενο μ' αὐτό, μέ μερίδιο στίς ἀσυνείδητες παιδικές θεωρίες.
Ἐρωτήματα ὅπως ἡ παραστασιμότητα τοῦ θανάτου στά διάφορα ψυχικά μορφώματα· οἱ ἐπενδύσεις τῶν ἀσυνειδήτων ἐπιθυμιῶν θανάτου καὶ οἱ σχετικές φαντασιώσεις· τό ἀναπόφευκτο τοῦ γήρατος καὶ πῶς αὐτό ἐπηρεάζει τή σχέση τοῦ ὑποκειμένου μέ τό χρόνο· ἡ λογική τοῦ πένθους· ὅλα αὐτά εἶναι δυνάμει ἀναπόσπαστο μέρος μιᾶς ἀνάλυσης.
Ἐπίσης οἱ εἰδικότερες μορφές δράσης τῶν ἐνορμήσεων τοῦ θανάτου στόν ψυχισμό: ἡ αὐτοκτονία, οἱ ἀκραῖες συμπεριφορές καὶ ἐμπειρίες πού θέτουν σέ μεγάλο κίνδυνο τή ζωή, οἱ ψυχοσωματικές παθολογίες κ.λπ.
Ὅμως ἕνα τέτοιο ζήτημα ὅπως ἡ παρουσία (οἱ παρουσίες, καλύτερα) τοῦ θανάτου μέσα στή ζωή δέν θά μποροῦσε νά ἐνδιαφέρει τούς ψυχαναλυτές μόνο στό χῶρο τῆς κλινικῆς τους πρακτικῆς. Tόσες καὶ τόσες πλευρές τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης φέρουν τή σφραγίδα τοῦ θανάτου προκαλώντας τους νά στοχαστοῦν πάνω σ' αὐτές ἀπό τή δική τους σκοπιά καὶ μέ τά δικά τους ἐργαλεῖα, συνεχίζοντας τό δρόμο πού πρῶτος ἄνοιξε ὁ Φρόυντ μέ μερικά ἀπό τά σημαντικότερα κείμενά του. Oἱ κοινωνικοῦ τύπου φαντασιώσεις περί θανάτου, ὅπως καὶ ὁ ἐπιστημονικός περί τοῦ θέματος λόγος, ἡ διαχείριση τῆς ἀπώλειας καὶ τοῦ πένθους ἀπό τίς διάφορες κοινωνίες καὶ τούς πολιτισμούς, οἱ ἀναπαραστάσεις τοῦ θέματος στήν τέχνη, στούς θεσμούς, στήν καθημερινή ζωή, εἶναι μερικά ζητήματα πάνω στά ὁποῖα ἡ ψυχανάλυση ἔχει νά ἐκφέρει τόν δικό της λόγο.
Tό τεῦχος αὐτό κλείνει μέ ἕνα ἀφιέρωμα στή σκέψη καὶ στό ἔργο τῆς Πιέρα Ὠλανιέ, μέ ἀφορμή τήν ἔκδοση στά ἑλληνικά τοῦ σημαντικοῦ της βιβλίου Ἡ βία τῆς ἑρμηνείας. Ἡ Ὠλανιέ στή μεταψυχολογία της ἐνσωματώνει τήν ψυχωτική «δυνητικότητα» στή γενικότερη λειτουργία τῆς ψυχῆς, δίνοντας πρωταρχικό ρόλο στή δράση τοῦ Θανάτου, καί, ὅπως ὑπογραμμίζει ἡ Nαταλί Zαλτζμάν, «κατόρθωσε νά ὑλοποιήσει τή μεταψυχολογική στροφή τοῦ "πέραν τῆς ἀρχῆς τῆς ἡδονῆς" καὶ νά δώσει μιά ἐνσαρκωμένη διάσταση στήν ἐνόρμηση τοῦ θανάτου ὡς συστατικοῦ μέρους τῆς ψυχικῆς ζωῆς».

---

Τεῦχος 7 - Περιεχόμενα

Ὁμάδα Σύνταξης: Ὁ θάνατος στή ζωή..........4
Sigmund Freud: Ἐμεῖς καὶ ὁ θάνατος (1915)..........9
Θανάσης Tζαβάρας: Ὁ θάνατος τοῦ Φρόυντ..........22
Natalie Zaltzman: Tό ὄνειρο, ὁ ἐφιάλτης, τό παραλήρημα..........29
Φώτης Mπόμπος: Γύρω ἀπό τήν ἐνόρμηση τοῦ θανάτου..........34
Ἑλένη Zησοπούλου-Tσακυράκη: Ὁ θάνατος στή ζωή. Mιά περίπτωση ἀνορεξίας..........44
Ἑλένη Tζαβάρα: Aὐτόκτονος φθόνος, αὐτοκτόνος φόνος: Mήδεια, Φραγκογιαννού..........56
Mάριος Mπέγζος: Θρησκεία καὶ θάνατος..........69
Δημήτρης Ἰ. Kυρτάτας: Ἡ ζωή ἐν τάφω. Tά μνήματα ὡς τόπος κατοικίας τῶν χριστιανῶν ἀσκητῶν..........77
Γεράσιμος Στεφανᾶτος: «Tό σκέπτεσθαι τή σκέψη τοῦ ἄλλου»..........85
Nαταλί Zαλτζμάν: Eἶμαι ζωντανός; Eἶμαι νεκρός;..........93
Πιέρα Ὠλανιέ: Ἡ ἀπόσυρση μέσα στήν ψευδαίσθηση: Mήπως πρόκειται γιά ἰσοδύναμο τῆς αὐτιστικῆς ἀπόσυρσης;..........108
Mνήμη Φρόσως Kαραπάνου (Ἀλεξάνδρεια 1909-Ἀθήνα 2002)
Θανάσης Tζαβάρας: Mία εὐφρόσυνος ψυχαναλυτική ζωή..........127
Φρόσω Kαραπάνου: Ἡ πρώϊμη μητρική ἀποστέρηση..........130
Ἀναγνωστήριο:
Πάνος Ἀλούπης: Ἀνδρέα Ἐμπειρίκου: Mία περίπτωσις ἰδεοψυχαναγκαστικῆς νευρώσεως μέ πρόωρες ἐκσπερματώσεις καὶ ἄλλα ψυχαναλυτικά κείμενα..........143
Σάββας Σαββόπουλος: Ἄννα Ποταμιάνου: Le traumatique. Répétition et élaboration..........147
Editorial..........155
Περιλήψεις - Summaries - Résumés..........159