Ο Στάλιν και »οι τρελοί του Θεού»
Ο ΣΤΑΛΙΝ και «ΟΙ ΤΡΕΛΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ».Λογοτεχνία στα χρόνια του «Μεγάλου Τρόμου».
Ανατομία μιας ολέθριας σχέσης.
Στη φετινή λογοτεχνική σεζόν κυκλοφόρησαν σημαντικά βιβλία για συγγραφείς και ποιητές οι οποίοι έζησαν και δημιούργησαν επί σοβιετικής αυτοκρατορίας και ειδικότερα την εποχή του Μεγάλου Τρόμου: η καινούρια έκδοση του μυθιστορήματος του Πάστερνακ «Δρ. Ζιβάγκο» από τις εκδόσεις Ποταμός, μια βιογραφία της ποιήτριας Αννας Αχμάτοβα από τις εκδόσεις Μελάνι, όπως και ένα εξαιρετικό βιβλίο από τις Μεταμεσονύχτιες εκδόσεις, «Ολοκληρωτισμός και τέχνη», όπου περιγράφεται πόσο δύσκολο και επίπονο ήταν το »σπορ» της τέχνης στη Σοβιετική Ενωση του Στάλιν του οποίου οι σχέσεις με την ιντελιγκέντσια δεν ήταν και οι καλύτερες.
Κεντρικό πρόσωπο σε αυτή την κόντρα, εξουσίας και διαννόησης ήταν ο συγγραφέας Μπορίς Παστερνάκ, ο οποίος αποτέλεσε υπόδειγμα του «γιουροντίβι» ή Τρελού του Θεού -μιας ιδιότυπα ρωσικής μορφής, παρούσας στην ιστορική σκηνή από τον ενδέκατο μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Οι «γιουροντίβι» ήταν η συνείδηση του λαού προσωποποιημένη, μιλούσαν θαρρετά την ώρα που οι καταπιεσμένες μάζες υπέφεραν εν σιωπή και τολμούσαν να αντιμετωπίσουν ακόμα και τους πιο επίφοβους τυράνους της Ρωσίας, καθώς εθεωρείτο ότι μιλούσαν απευθείας με τον Θεό.
Στη ρωσική θρησκευτική και λατρευτική παράδοση, που ο Στάλιν ως τέως σπουδαστής της ιερατικής σχολής γνώριζε πολύ καλά, ο Τσάρος και ο Τρελός του Θεού ήταν δεμένοι με ένα αόρατο και άθραυστο νήμα. Ο Στάλιν που θεωρούσε τον εαυτό του τσάρο, ένιωθε αυτόν τον δεσμό πολύ έντονα. Ηταν ένας συνδυασμός αισθήματος και υπολογισμού. Εγκαινιάζοντας και επεκτείνοντας τις επαφές του με τους νέους γιουροντίβι της κουλτούρας, ο Στάλιν συνειδητοποιούσε μερικές από τις βαθύτερες παρορμήσεις του. Περισσότερο από όλα όμως φύλαγε στο μυαλό του τις εμπειρίες κυβερνητών όπως ο Ιβάν ο Τρομερός. Κι εκείνος, όπως ο Στάλιν, αν και απόλυτος μονάρχης, δεν τολμούσε να αγνοήσει τελείως την κοινή γνώμη, επειδή γνώριζε τη δύναμή της. Ό Πάστερνακ διηγούνταν ότι όταν κάποτε θέλησαν να τον συλλάβουν, ο ίδιος ο Στάλιν αντιτάχθηκε: «Μην τον αγγίξετε αυτόν τον ονειροπαρμένο, που μονίμως βρίσκεται στα σύννεφα». Για τον Στάλιν ο Τρελός του Θεού και ο Ποιητής ( δηλαδή κάθε δημιουργός «που βρίσκεται στα σύννεφα» ) ήταν ένα και το αυτό.
Οσο για τον μουσικοσυνθέτη Σοστακόβιτς, έναν άλλο «τρελό του Θεού», απέναντι στον οποίο ο Στάλιν στεκόταν αινιγματικά, αυτός, όποτε οι θεατές χειροκροτούσαν κάποιο μουσικό έργο του έτρεμε σαν φύλλο, αφού γνώριζε καλά πως το χειροκρότημα ισοδυναμούσε με τη θανατική του καταδίκη. Ηξερε ότι ο Στάλιν παρακολουθούσε τα πάντα «πίσω από τις κουρτίνες». Και ο Στάλιν θεωρούσε το όποιο αποθεωτικό χειροκρότημα συνωμοσία και τον αποδέκτη του χειροκροτήματος, εχθρό του λαού και δυνητικό υπονομευτή της εξουσίας του.
Τέλος, στην περίπτωση της Αννας Αχμάτοβα τα πράγματα ήταν λίγο πιο δύσκολα. Η μεγάλη ρωσίδα ποιήτρια έζησε μια ζωή μέσα στο κυνηγητό και τον τρόμο. Ο πρώτος της άντρας τουφεκίστηκε ως προδότης από τους μπολσεβίκους ενώ τον γιό της οι κομματικοί τον είχαν κάνει γιο-γιο, στέλνοντάς τον στην εξορία και επαναφέροντάς τον, όποτε τους έκανε κέφι. Αποτέλεσμα όλων αυτών των πιέσεων ήταν η περήφανη Αχμάτοβα, «η αγία και πόρνη» της ρωσικής ποίησης, κάποια στιγμή να »σπάσει» και να γράψει μερικά ποιήματα που εξυμνούσαν τη μεγαλοσύνη του Στάλιν, μήπως και ο γιός της γλιτώσει την εκτέλεση.
Ο Παστερνάκ, ο Σοστακόβιτς, ο Μάντελσταμ, η Αχμάτοβα, η Τβεντάγιεβα, κανείς από τους πραγματικά άξιους και ελεύθερους λογοτέχνες δεν έζησε ανεπηρέαστος τα χρόνια του “μεγάλου τρόμου’. Ωστόσο, παρά τη συμπάθεια που μπορεί κάποιος να αισθάνεται για τους διωγμούς που υπέστησαν αυτοί οι άνθρωποι, δεν μπορεί ταυτόχρονα να μην σκεφτεί, ότι τελικά, και σε έναν μεγάλο βαθμό, ίσως ακριβώς αυτή η “καταραμένη” ζωή που βίωσαν με όλες τις δυσκολίες, τις πίκρες και τον τρόμο του οργουελικού πατερούλη να τούς απειλεί σε κάθε τους βήμα, να ήταν εκείνη που τούς ώθησε και στη δημιουργία του τόσο ξεχωριστού λογοτεχνικού έργου τους που ο απόηχός του φτάνει ως τις μέρες μας. Αφού, συνήθως, καλλιτέχνες που «την βγάζουν» εύκολα συναγελαζόμενοι με την εξουσία, αφήνουν παρακαταθήκη που, πέρα από τον εντολέα τους, μάλλον δεν αφορά και κανέναν. Η έλλειψη αντοχής στον χρόνο αποτελούσε πάντοτε την κατάρα τού κάθε yesman…
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου