Ο ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ ΣΑΝ ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ(Μέρος Πρώτο)

Η αντιπαράθεση του ονόματος του μεγάλου λογοτέχνη με μια επανάσταση που δεν την κατάλαβε καθόλου, κι απ’ την οποία στεκόταν παράμερα, μπορεί από πρώτη ματιά να φανεί παράξενη και τεχνητή. Γιατί δεν μπορείς, βέβαια, να ονομάσεις καθρέφτη κάτι που είναι φανερό πως δεν αντανακλά σωστά ένα φαινόμενο. Μα η επανάστασή μας είναι ένα φαινόμενο εξαιρετικά σύνθετο. Μέσα στη μάζα των ανθρώπων που άμεσα την πραγματοποιούσαν και έπαιρναν μέρος σ’ αυτήν υπάρχουν πολλά κοινωνικά στοιχεία που επίσης δεν καταλάβαιναν καθόλου το τι συνέβαινε και τα οποία επίσης στέκονταν παράμερα από τα πραγματικά ιστορικά καθήκοντα που έβαζε μπροστά τους η πορεία των γεγονότων. Και εφόσον έχουμε να κάνουμε μ’ έναν πραγματικά μεγάλο λογοτέχνη, αυτός δεν μπορούσε παρά να καθρεφτίσει στα έργα του έστω και μερικές από τις ουσιαστικές πλευρές της επανάστασης.

Ο νόμιμος ρωσικός τύπος που είναι γεμάτος από άρθρα, γράμματα και σχόλια με την ευκαιρία του ιωβιλαίου των 80-χρονων του Τολστόι, λιγότερο από κάθε άλλο ενδιαφέρεται για την ανάλυση των έργων του από την άποψη του χαρακτήρα της ρωσικής επανάστασης και των κινητήριων δυνάμεών της. Όλος αυτός ο τύπος είναι μέχρι αηδίας γεμάτος από υποκρισία δύο ειδών: επίσημη και φιλελεύθερη. Η πρώτη είναι η χοντροκομμένη υποκρισία των πουλημένων κοντυλοφόρων, που χτες είχαν εντολή να κατατρέχουν τον Λ. Τολστόι, μα σήμερα να ψάχνουν να βρουν σ’ αυτόν πατριωτισμό και να προσπαθούν να τηρήσουν τα προσχήματα μπροστά στην Ευρώπη. Το ότι οι τέτοιου είδους κοντυλοφόροι έχουν πληρωθεί για τα γραφόμενά τους είναι πασίγνωστο, και αυτοί δεν είναι σε θέση να εξαπατήσουν κανέναν. Πολύ πιο ραφιναρισμένη και γι’ αυτό πολύ πιο βλαβερή και επικίνδυνη είναι η υποκρισία των φιλελεύθερων. Ακούγοντας τους καντέτους Μπαλαλάϊκιν* της «Ρετς» θαρρείς πως νιώθουν την πιο μεγάλη και την πιο θερμή συμπάθεια για τον Τολστόι. Στην πραγματικότητα, ο υπολογισμένος στόμφος και οι πομπώδεις φράσεις για το μεγάλο «θεοαναζητητή» δεν είναι τίποτε άλλο από καθαρή ψευτιά, γιατί ο ρώσος φιλελεύθερος ούτε στον τολστοϊκό θεό πιστεύει, ούτε και για την τολστοϊκή κριτική του σημερινού καθεστώτος αισθάνεται συμπάθεια. Κολλάει σ’ ένα δημοφιλές όνομα για να πολλαπλασιάσει το μικρό του πολιτικό κεφάλαιο, για να παίζει το ρόλο ηγέτη της πανεθνικής αντιπολίτευσης, προσπαθεί με τις ηχηρές και τις πομπώδεις φράσεις να πνίξει την ανάγκη να δοθεί μια σαφής και καθαρή απάντηση στο ερώτημα: από τι προκαλούνται οι χτυπητές αντιφάσεις του «τολστοϊσμού», ποιες ελλείψεις και αδυναμίες της επανάστασής μας εκφράζουν;

Οι αντιφάσεις στα έργα, στις αντιλήψεις, στις θεωρίες, στη σχολή του Τολστόι είναι πραγματικά χτυπητές. Από τη μια μεριά, ένας μεγαλοφυής λογοτέχνης που έδωσε όχι μόνο απαράμιλλες εικόνες της ρωσικής ζωής, αλλά και πρώτης τάξης έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Από την άλλη μεριά ένας τσιφλικάς, ζηλωτής του Χριστού. Από τη μια μεριά μια εξαιρετικά ισχυρή, πηγαία και ειλικρινής διαμαρτυρία ενάντια στην κοινωνική ψευτιά και απάτη• από την άλλη μεριά, ένας «τολστοϊκός», δηλ. ένα εξαντλημένο υστερικό άβουλο πλάσμα, που λέγεται ρώσος διανοούμενος και που, χτυπώντας δημόσια το στήθος του, λέει: «Είμαι ένας άθλιος, είμαι ένας σιχαμερός, αλλά καταγίνομαι με την ηθική αυτο-τελειοποίηση. Δεν τρώω πια κρέας και τρέφομαι τώρα με κεφτεδάκια από ρύζι». Από τη μια μεριά, αμείλικτη κριτική της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, ξεσκέπασμα της κυβερνητικής βίας, της κωμωδίας της δικαιοσύνης και της κρατικής διοίκησης, αποκάλυψη όλου του βάθους των αντιθέσεων ανάμεσα στην αύξηση του πλούτου και των επιτεύξεων του πολιτισμού και στην αύξηση της αθλιότητας, της αποκτήνωσης και των βασάνων των εργατικών μαζών• από την άλλη μεριά, το φανατικό κήρυγμα της «μη αντίστασης στο κακό» με τη βία. Από τη μια μεριά, ο πιο νηφάλιος ρεαλισμός, ξέσχισμα των κάθε λογής προσωπείων• από την άλλη μεριά, προπαγάνδιση ενός από τα πιο ποταπά πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο, δηλαδή: της θρησκείας, τάση να βάλει στη θέση των επίσημα διορισμένων παπάδων, παπάδες από πεποίθηση, δηλ. καλλιέργεια της πιο ραφιναρισμένης και γι’ αυτό εξαιρετικά αποκρουστικής παπαδοκρατίας. Στ΄αλήθεια:
Είσαι και φτωχιά, είσαι και πλούσια.
Είσαι και ισχυρή, είσαι και ανίσχυρη.
-Μανούλα Ρωσία!
Ότι με τέτοιες αντιφάσεις ο Τολστόι δεν μπορούσε να καταλάβει καθόλου ούτε το εργατικό κίνημα και το ρόλο του στην πάλη για το σοσιαλισμό, ούτε τη ρωσική επανάσταση, είναι ολοφάνερο. Οι αντιφάσεις, όμως στις απόψεις και στις θεωρίες του Τολστόι δεν είναι κάτι το τυχαίο, αλλά έκφραση των αντιφατικών συνθηκών, στις οποίες βρισκόταν η ρωσική ζωή του τελευταίου τρίτου του ΧΙΧ αιώνα. Το πατριαρχικό χωριό, που μόλις χθες είχε απελευθερωθεί από τη δουλοπαροικία, είχε παραδοθεί κυριολεκτικά στο έλεος του κεφαλαίου και του δημόσιου ταμείου. Τα παλιά θεμέλια του αγροτικού νοικοκυριού και της αγροτικής ζωής, θεμέλια, που πραγματικά είχαν αντέξει αιώνες, συντρίφτηκαν με ασυνήθιστη ταχύτητα. Και τις αντιφάσεις στις αντιλήψεις του Τολστόι πρέπει να τις κρίνουμε όχι από την άποψη του σύγχρονου εργατικού κινήματος και του σύγχρονου σοσιαλισμού (μια τέτοια εκτίμηση είναι, φυσικά, απαραίτητη, αλλά δεν είναι αρκετή), μα από την άποψη της διαμαρτυρίας ενάντια στο επερχόμενο καπιταλισμό, ενάντια στο ρήμαγμα των μαζών και στο άρπαγμα της γης τους, διαμαρτυρία που δεν μπορούσε παρά να τη γεννήσει το πατριαρχικό ρωσικό χωριό. Ο Τολστόι είναι γελοίος σαν προφήτης που ανακάλυψε νέες συνταγές για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, και γι’ αυτό είναι εντελώς αξιοθρήνητοι οι ξένοι και ρώσοι «τολστοϊκοί» που θέλησαν να μετατρέψουν σε δόγμα την πιο αδύνατη ακριβώς πλευρά της διδασκαλίας του. Ο Τολστόι είναι μεγάλος, σαν εκφραστής των ιδεών και των διαθέσεων που διαμορφώθηκαν στα εκατομμύρια της ρωσικής αγροτιάς, τον καιρό που ζύγωνε η αστική επανάσταση στη Ρωσία. Ο Τολστόι είναι πρωτότυπος, γιατί το σύνολο των αντιλήψεών του, παρμένων σαν μια ενότητα, εκφράζει ακριβώς τις ιδιομορφίες της επανάστασής μας σαν αγροτικής αστικής επανάστασης. Απ’ αυτή την άποψη, οι αντιφάσεις στις αντιλήψεις του Τολστόι είναι ο πραγματικός καθρέφτης των αντιφατικών συνθηκών, στις οποίες ήταν τοποθετημένη η ιστορική δράση της αγροτιάς στην επανάστασή μας. Από τη μια μεριά, οι αιώνες του δουλοπαροικιακού ζυγού και οι δεκαετίες της επιταχυμένης ύστερα από τη μεταρρύθμιση οικονομικής καταστροφής συσσώρευσαν βουνά μίσους, οργής και απεγνωσμένης αποφασιστικότητας. Η τάση να σαρώσουν συθέμελα και την επίσημη εκκλησία, και τους τσιφλικάδες, και την τσιφλικάδικη κυβέρνηση, να εξαλείψουν όλες τις παλιές μορφές και κανονισμούς της γαιοκτησίας, να ξεκαθαρίσουν τη γη, να δημιουργήσουν στη θέση του αστυνομικο-ταξικού κράτους μια κοινότητα ελεύθερων και ισότιμων μικροχωρικών, αυτή η τάση διαπερνάει απ’ άκρη σ’ άκρη το κάθε ιστορικό βήμα των αγροτών στην επανάστασή μας. Και είναι αναμφισβήτητο ότι το ιδεολογικό περιεχόμενο των γραπτών του Τολστόι αναποκρίνεται πολύ περισσότερο σ’ αυτή την αγροτική τάση, παρά στον αφηρημένο «χριστιανικό αναρχισμό», όπως χαρακτηρίζουν κάποτε το σύστημα των απόψεών του.

*Μπαλαλάϊκιν-πρόσωπο από το έργο «Σύγχρονο ειδύλλιο» του Μ.Ε. Σαλτικόφ-Στσεντρίν.Σημ.μετ.

Leave a comment »

ΛΕΝΙΝ: Για τον Τολστόι (Μέρος Δεύτερο)

Posted in Οι κλασσικοί για την τέχνη on 28/07/2015 by mauroflight

Οι αντιφάσεις των αντιλήψεων του Τολστόι δεν είναι αντιφάσεις της προσωπικής του μόνο σκέψης, αλλά αντανάκλαση των εξαιρετικά πολύπλοκων, αντιφατικών συνθηκών, των κοινωνικών επιδράσεων, των ιστορικών παραδόσεων, που καθόριζαν την ψυχολογία των διαφόρων τάξεων και των διαφόρων στρωμάτων της κοινωνίας της Ρωσίας στην περίοδο μετά τη μεταρρύθμιση, όμως πριν την επανάσταση.

Και γι’ αυτό ο Τολστόι μπορεί να εκτιμηθεί σωστά μόνο από τη σκοπιά του σοσιαλδημοκρατικού προλεταριάτου, μόνο από τη σκοπιά της τάξης εκείνης, που με τον πολιτικό της ρόλο και με τον αγώνα της τον καιρό της πρώτης εκδήλωσης των αντιθέσεων αυτών, τον καιρό της επανάστασης απόδειξε ότι έχει την αποστολή να είναι ο ηγέτης του αγώνα για την ελευθερία του λαού και για την απελευθέρωση των μαζών από την εκμετάλλευση, απόδειξε την απεριόριστη αφοσίωσή της στην υπόθεση της δημοκρατίας και την ικανότητά της να παλέψει ενάντια στο στενό πνεύμα και στην ασυνέπεια της αστικής (συμπεριλαμβανομένης και της αγροτικής) δημοκρατίας.

Ρίξτε μια ματιά στην εκτίμηση που κάνουν για τον Τολστόι οι κυβερνητικές εφημερίδες. Χύνουν κροκοδείλια δάκρυα και διαβεβαιώνουν ότι σέβονται το «μεγάλο συγγραφέα» και ταυτόχρονα υπερασπίζουν την «ιερά» σύνοδο. Ενώ οι άγιοι πατέρες μόλις πριν λίγο διέπραξαν μια εξαιρετικά σιχαμερή προστυχιά, στέλνοντας παπάδες στον ετοιμοθάνατο για να εξαπατήσουν το λαό και να πουν ότι ο Τολστόι «μετανόησε». Η Ιερά Σύνοδος αφόρησε τον Τολστόι. Τόσο το καλύτερο. Το κατόρθωμά της αυτό θα παρθεί υπόψη, όταν θα έρθει η ώρα που ο λαός θα κανονίσει τους λογαριασμούς του με τους ρασοφόρους υπαλλήλους, με τους εν Χριστώ χωροφύλακες, με τους σκοτεινούς ιεροεξεταστές που υποστήριζαν τα πογκρόμ κατά των εβραίων και τους άλλους άθλους της μαυροεκατονταρχίτικης τσαρικής συμμορίας.

Ρίξτε μια ματιά στην εκτίμηση που κάνουν για τον Τολστόι οι φιλελεύθερες εφημερίδες. Οι εφημερίδες αυτές πάνε να ξεφύγουν με κενές, ρουτινιασμένες-φιλελεύθερες, κοινότυπες-καθηγητικές φράσεις για «φωνή της πολιτισμένης ανθρωπότητας», για «ομόφωνη απήχηση στον κόσμο», για «ιδέες της αλήθειας, του καλού» κτλ. για τις οποίες τόσο μαστίγωνε ο Τολστόι –και μαστίγωνε με το δίκιο του- την αστική επιστήμη. Δεν μπορούν να πουν καθαρά και ξάστερα τη γνώμη τους για τις απόψεις του Τολστόι σχετικά με το κράτος, την εκκλησία, την ατομική ιδιοκτησία γης, τον καπιταλισμό, όχι γιατί τους εμποδίζει η λογοκρισία• αντίθετα, η λογοκρισία τούς βοηθάει να βγουν από τη δυσκολία! Αλλά γιατί κάθε μια θέση της κριτικής του Τολστόι είναι και ένας μπάτσος κατά του αστικού φιλελευθερισμού• γιατί και μόνο ο άφοβος, ο ειλικρινής, ο αμείλικτα αυστηρός τρόπος που ο Τολστόι βάζει τα πιο επίμαχα, τα πιο δύσκολα ζητήματα της εποχής μας χτυπά άμεσα τις στερεότυπες φράσεις, τις κοινότυπες υπεκφυγές, τα παρελκυστικά «πολιτισμένα» ψέματα της φιλελεύθερης και (φιλελευθεροναροντνικίστικης) δημοσιολογίας. Οι φιλελεύθεροι είναι μ’ όλη τους τη δύναμη ενάντια στη σύνοδο, και ταυτόχρονα είναι υπέρ… των βεχιστών, με τους οποίους «μπορεί να διαφωνεί κανείς», με τους οποίους όμως «πρέπει» να συζεί μ’ ένα κόμμα, «πρέπει» να δουλεύει μαζί τους στη φιλολογία και στην πολιτική. Και τους βεχιστές τούς ασπάζεται ο Αντόνι Βολίνσκι.

Οι φιλελεύθεροι προβάλλουν σε πρώτη γραμμή το ότι ο Τολστόι είναι «μια μεγάλη συνείδηση». Μήπως αυτό δεν είναι κενή φράση που την επαναλαβαίνουν σε χίλιους τόνους και η «Νόβογε Βρέμια» και όλοι οι όμοιοί της; Μήπως αυτό δεν δείχνει ότι παρακάμπτουν τα συγκεκριμένα εκείνα ζητήματα της δημοκρατίας και του σοσιαλισμού, που έβαλε ο Τολστόι; Μήπως αυτό δεν προβάλλει σε πρώτη γραμμή εκείνο που εκφράζει τις προλήψεις του Τολστόι και όχι τη διάνοιά του, εκείνο που ανήκει στο παρελθόν και όχι στο μέλλον, την άρνηση από μέρους του της πολιτικής και το κήρυγμά του για ηθική αυτοτελειοποίηση και όχι τη θυελλώδη διαμαρτυρία του ενάντια σε κάθε ταξική κυριαρχία;

Πέθανε ο Τολστόι και πέρασε στο παρελθόν η προεπαναστατική Ρωσία, που η αδυναμία και η ανικανότητά της εκφράζονται στη φιλοσοφία και περιγράφονται στα έργα του μεγαλοφυή καλλιτέχνη. Στην κληρονομιά του όμως υπάρχει ένα πράγμα που δεν πέρασε στο παρελθόν, ένα πράγμα που ανήκει στο μέλλον. Την κληρονομιά αυτή την παίρνει και πάνω στην κληρονομιά αυτή δουλεύει το προλεταριάτο της Ρωσίας. Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες των εργαζομένων και των εκμεταλλευομένων τη σημασία της κριτικής του Τολστόι για το κράτος, την εκκλησία, την ατομική ιδιοκτησία γης όχι για να περιοριστούν οι μάζες στην αυτοτελειοποίηση και τους αναστεναγμούς για μια υποφερτή ζωή, αλλά για να σηκωθούν και για να καταφέρουν ένα καινούργιο χτύπημα ενάντια στην τσαρική μοναρχία και στην τσιφλικάδικη γαιοκτησία, που το 1905 μόλις υπομονεύθηκαν ελαφρά και που πρέπει να εκμηδενιστούν. Το προλεταριάτο θα εξηγήσει στις μάζες την κριτική του Τολστόι για τον καπιταλισμό, όχι για να περιοριστούν οι μάζες σε κατάρες κατά του κεφαλαίου και της εξουσίας του χρήματος, αλλά για να μάθουν σε κάθε βήμα της ζωής τους και της πάλης τους να στηρίζονται στις τεχνικές και κοινωνικές κατακτήσεις του καπιταλισμού, να μάθουν να συσπειρώνονται στην ενιαία στρατιά των εκατομμυρίων σοσιαλιστών αγωνιστών που θα ανατρέψουν τον καπιταλισμό και θα δημιουργήσουν τη νέα κοινωνία, όπου δεν θα υπάρχει εξαθλίωση του λαού και εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο.

«Σοτσιάλ-Ντεμοκράτ» αρ. φύλ. 18, 16 (29) του Νοέμβρη 1910. Δημοσιεύεται σύμφωνα με το κείμενο της εφημερίδας «Σοτσιάλ-Ντεμοκράτ».

Leave a comment »

ΛΕΝΙΝ: Για τον Τολστόι (Μέρος Πρώτο)

Posted in Οι κλασσικοί για την τέχνη on 27/07/2015 by mauroflight

Πέθανε ο Τολστόι. Η παγκόσμια σημασία του σαν καλλιτέχνη, η παγκόσμια φήμη του σαν στοχαστή και κήρυκα, αντικαθρεπτίζουν, η κάθε μια με τον τρόπο της, την παγκόσμια σημασία της ρωσικής επανάστασης.

Ο Λ.Ν. Τολστόι έκανε την εμφάνισή του σαν μεγάλος καλλιτέχνης ακόμη και από τον καιρό της δουλοπαροικίας. Σε πολλά μεγαλοφυή έργα που έγραψε στο διάστημα των πενήντα και πάνω χρόνων της φιλολογικής του δράσης, περιέγραψε κυρίως την παλιά, την προεπαναστατική Ρωσία, που εξακολουθούσε να μένει και ύστερα από το 1861 σε κατάσταση μισοδουλοπαροικίας, τη Ρωσία του χωριού, τη Ρωσία του τσιφλικά και του αγρότη. Ο Λ. Τολστόι, περιγράφοντας την περίοδο αυτής της ιστορικής ζωής της Ρωσίας, κατόρθωσε να βάλει στα έργα του τόσο μεγάλα ζητήματα, κατόρθωσε να φτάσει σε τέτοιο καλλιτεχνικό ύψος, που τα έργα του πήραν μια από τις πρώτες θέσεις στην παγκόσμια λογοτεχνία. Η εποχή της προετοιμασίας της επανάστασης σε μια από τις χώρες που δυναστεύονταν από τους φεουδάρχες πρόβαλε, χάρη στο μεγαλοφυές φώτισμά της από τον Τολστόι, σαν ένα βήμα προς τα μπρος στην καλλιτεχνική ανάπτυξη όλης της ανθρωπότητας.

Ο Τολστόι-καλλιτέχνης είναι γνωστός σε μια ελάχιστη μειοψηφία ακόμη και στη Ρωσία. Για να γίνουν τα μεγάλα του έργα πραγματικό κτήμα όλων, χρειάζεται αγώνας και αγώνας ενάντια στο κοινωνικό καθεστώς που καταδίκασε εκατομμύρια και δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους στην αμάθεια, στην αποβλάκωση, στη δουλειά κατέργου και στην εξαθλίωση• χρειάζεται η σοσιαλιστική επανάσταση.

Και ο Τολστόι δεν έδωσε μόνο λογοτεχνικά έργα, που πάντα θα τα εκτιμούν και θα τα διαβάζουν οι μάζες, όταν θα δημιουργήσουν ανθρώπινες συνθήκες ζωής για τον εαυτό τους, αφού ανατρέψουν το ζυγό των τσιφλικάδων και των καπιταλιστών, αλλά κατόρθωσε με υπέροχη δύναμη να μεταδώσει την ψυχολογία των πλατιών μαζών που καταπιέζονται από το σημερινό καθεστώς, να περιγράψει την κατάστασή τους, να εκφράσει το αυθόρμητο αίσθημά τους, αίσθημα διαμαρτυρίας και αγανάκτησης.

Ο Τολστόι που ανήκε κυρίως στην εποχή 1861-1904, ενσάρκωσε με καταπληκτική παραστατικότητα στα έργα του –και σαν καλλιτέχνης και σαν στοχαστής και κήρυκας- τα χαρακτηριστικά της ιστορικής ιδιομορφίας όλης της πρώτης ρωσικής επανάστασης, τη δύναμη και την αδυναμία της.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της επανάστασής μας είναι ότι ήταν αγροτική αστική επανάσταση σε μια εποχή πολύ μεγάλης ανάπτυξης του καπιταλισμού σ’ όλο τον κόσμο και σχετικά μεγάλης ανάπτυξής του στη Ρωσία. Ήταν αστική επανάσταση, γιατί το άμεσο καθήκον της ήταν η ανατροπή της τσαρικής απολυταρχίας, της τσαρικής μοναρχίας κα η κατάργηση της τσιφλικάδικης γαιοκτησίας και όχι η ανατροπή της κυριαρχίας της αστικής τάξης. Η αγροτιά ειδικά δεν κατανοούσε αυτό το τελευταίο καθήκον, δεν κατανοούσε τη διαφορά του από τα πιο κοντινά και άμεσα καθήκοντα του αγώνα. Και ήταν αγροτική αστική επανάσταση, γιατί οι αντικειμενικές συνθήκες έβαζαν σε πρώτη γραμμή το πρόβλημα της αλλαγής των βασικών συνθηκών ζωής της αγροτιάς, της συντριβής της παλιάς μεσαιωνικής γαιοκτησίας, «του καθαρίσματος του εδάφους» για τον καπιταλισμό, γιατί οι αντικειμενικές συνθήκες πρόβαλαν στο στίβο τη λίγο-πολύ ανεξάρτητη ιστορική δράση των αγροτικών μαζών.

Στα έργα του Τολστόι εκφράστηκε και η δύναμη και η αδυναμία, και η ισχύς και η στενότητα ακριβώς του μαζικού κινήματος των αγροτών. Η φλογερή, η γεμάτη πάθος, πολλές φορές αμείλικτα αυστηρή διαμαρτυρία του ενάντια στο κράτος και την αστυνομική-επίσημη εκκλησία δίνει την ψυχολογία της πρωτόγονης αγροτικής δημοκρατίας, στην οποία οι αιώνες του δουλοπαροικιακού καθεστώτος, της υπαλληλοκρατικής ασυδοσίας και ληστείας, του εκκλησιαστικού ιησουϊτισμού, της απάτης και αγυρτείας συσσώρευσαν βουνά οργής και μίσους. Η αδιάλλακτη άρνηση από μέρους του της ατομικής ιδιοκτησίας γης δίνει την ψυχολογία των αγροτικών μαζών σε μια ιστορική στιγμή που η παλιά μεσαιωνική γαιοκτησία και των τσιφλικάδων και του δημοσίου είχε γίνει αφόρητο εμπόδιο για την παραπέρα ανάπτυξη της χώρας, και που η παλιά αυτή γαιοκτησία, ήταν αναπόφευκτα καταδικασμένη στην πιο απότομη και ανελέητη καταστροφή. Το ακατάπαυστο και γεμάτο από βαθύτατο αίσθημα και φλογερότατη αγανάκτηση κατηγορώ του ενάντια στον καπιταλισμό δίνει όλη τη φρίκη του πατριαρχικού αγρότη που πάνω του ρίχνεται ένας καινούργιος, αόρατος, ακατανόητος εχθρός, που έρχεται κάπου απ’ την πόλη ή κάπου από το εξωτερικό, καταλύοντας όλα τα «θεμέλια» της ζωής του χωριού, φέρνοντας μαζί του πρωτοφανέρωτη καταστροφή, εξαθλίωση, λιμοκτονία, βαρβαρότητα, πορνεία, σύφιλη, όλα τα δεινά της «εποχής της πρωταρχικής συσσώρευσης», επαυξημένα στο εκατονταπλάσιο με τη μεταφορά στο ρωσικό έδαφος των νεότατων τρόπων ληστείας, που επεξεργάστηκε ο κύριος Κουπόν.

Ο φλογερός όμως διαμαρτυρόμενος, ο γεμάτος πάθος κατήγορος, ο μεγάλος κριτικός έδειξε ταυτόχρονα στα έργα του μια τέτοια έλλειψη κατανόησης των αιτίων της κρίσης και των μέσων για την απαλλαγή από την επερχόμενη κρίση στη Ρωσία, που θα ταίριαζε μόνο σ’ ένα συγγραφέα με ευρωπαϊκή μόρφωση. Ο αγώνας ενάντια στο δουλοπαροικιακό και αστυνομικό κράτος, ενάντια στη μοναρχία, μετατρεπόταν στα έργα του σε άρνηση της πολιτικής, κατέληγε στη διδασκαλία της «μη αντίστασης στο κακό», οδήγησε στην ολοκληρωτική απομάκρυνσή του από τον επαναστατικό αγώνα των μαζών το 1905-1907. Ο αγώνας ενάντια στην επίσημη εκκλησία ταυτιζόταν με την κήρυξη μιας νέας, αποκαθαρμένης θρησκείας, δηλαδή ενός νέου, αποκαθαρμένου, ραφιναρισμένου δηλητηρίου για τις καταπιεζόμενες μάζες. Η άρνηση της ατομικής ιδιοκτησίας γης δεν οδηγούσε στη συγκέντρωση όλου του αγώνα ενάντια στον πραγματικό εχθρό, ενάντια στην τσιφλικάδικη γαιοκτησία και το πολιτικό όργανο της εξουσίας της, δηλ. τη μοναρχία, αλλά σε ονειροπαρμένους, αόριστους, ανίσχυρους αναστεναγμούς. Το κατηγορώ του ενάντια στον καπιταλισμό και τα δεινά που φέρνει στις μάζες ανακατευόταν με μια τελείως παθητική στάση απέναντι στην παγκόσμια απελευθερωτική πάλη που κάνει το διεθνές σοσιαλιστικό προλεταριάτο.