Η αδιαφάνεια των σωμάτων

Η αδιαφάνεια των σωμάτων

Του ΣΠΥΡΟΥ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗ

Αθλιο σαρκίο, φυλακή της ψυχής ή τέλεια βιολογική μηχανή; Το ανθρώπινο σώμα υπήρξε πάντα ένα σκοτεινό αντικείμενο του πόθου και της γνώσης. Μια αναδρομή μάλιστα στην ιστορία των ιδεών μας για το ανθρώπινο σώμα θα μας αποκάλυπτε ότι ανέκαθεν υπήρξε ένα κοινωνικά εύπλαστο αντικείμενο γνώσης.

Το κέρινο ανατομικό ομοίωμα της «αποσυντεθειμένης Αφροδίτης», που δημιουργήθηκε στη Φλωρεντία το 1781 Οσο για την κοσμογυρισμένη, αν και αμφιλεγόμενη έκθεση «Bodies», που παρουσιάζεται από σήμερα στην Τεχνόπολη του Δήμου Αθηναίων, επιθυμεί να είναι μια πρόσκληση να αναλογιστούμε την πολυπλοκότητα και την ομορφιά αυτού του «θαύματος» της βιολογικής εξέλιξης. Δυστυχώς, λόγω της σκοτεινής προέλευσης των «εκθεμάτων» της αυτή η όντως εντυπωσιακή παρουσίαση της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος καταλήγει να μην προσφέρει τίποτα περισσότερο από ένα μακάβριο και άκρως αποκρουστικό θέαμα.
Καθένας από εμάς κατασκευάζει την προσωπική του «αυτοεικόνα» σχετικά με το σώμα του. Αυτή η «αυτο-αναπαράσταση», δηλαδή η συνολική εικόνα που έχουμε για το ίδιο μας το σώμα, δεν είναι ποτέ αντικειμενική και ανεξάρτητη από τα κυρίαρχα κοινωνικά πρότυπα.
Αντίθετα, η εκάστοτε «αυτοεικόνα» του σώματός μας προκύπτει εν μέρει από συνειδητές και εν μέρει από υποσυνείδητες διεργασίες, στις οποίες εμπλέκονται επιθυμίες, συναισθήματα, αναμνήσεις καθώς και τα κυρίαρχα, κάθε εποχή, πρότυπα ιδιοποίησης του εαυτού.
Το περίεργο είναι ότι ανάλογες διεργασίες συναντάμε και σε ευρύτερα και υποτίθεται πιο αντικειμενικά πρότυπα ιδιοποίησης του ανθρώπινου σώματος: από τη φιλοσοφία έως την επιστήμη της ανατομίας.
Η άμεση επίγνωση της κατάστασης του σώματός μας εξαρτάται από το λεγόμενο «ιδιοδεκτικό σύστημα αντίληψης», έναν πολύπλοκο νευροψυχολογικό μηχανισμό που περικλείει πολλά επιμέρους υποσυστήματα. Σκοπός της ύπαρξης αυτού του περίπλοκου ιδιοδεκτικού μηχανισμού είναι να μας παρέχει συνεχώς πληροφορίες για το τι συμβαίνει στο σώμα μας. Οι πληροφορίες αυτές μπορεί να είναι συνειδητές (π.χ. ο πόνος) ή υποσυνείδητες (π.χ. πληροφορίες από το σύστημα ισορροπίας του σώματος).
Η διαστρεβλωμένη εικόνα του σώματος
Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες έρευνες της γνωσιακής ψυχολογίας, η εικόνα που έχουμε για το σώμα μας διαμορφώνεται από δύο διαφορετικούς νοητικούς μηχανισμούς. Ο Shaun Gallagher, γνωστός γνωσιολόγος, στην προσπάθειά του να εξηγήσει αυτά τα πειραματικά δεδομένα έχει μάλιστα προτείνει την ύπαρξη δύο διαφορετικών μηχανισμών αναπαράστασης του ίδιου μας του σώματος: τη σωματική εικόνα και το σωματικό σχήμα.
Η «σωματική εικόνα» είναι μια σχετικά σύνθετη μορφή αναπαράστασης, η οποία συνδιαμορφώνεται από τις αισθητηριακές αντιλήψεις, τις αναμνήσεις, τα συναισθήματα ή και τις επιθυμίες μας. Πρόκειται, υποστηρίζει, για μια εικόνα συνειδητή και ώς έναν βαθμό εννοιολογική και συνεπώς μεταβάλλεται αργά με το πέρασμα του χρόνου.
Το ακριβώς αντίθετο ισχύει για τα «σωματικά σχήματα». Σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση πρόκειται για μη συνειδητές αναπαραστάσεις του σώματός μας, οι οποίες διαμορφώνονται υποσυνείδητα από έμφυτους αυτόματους νευρολογικούς μηχανισμούς που είναι ήδη ενεργοί από τη γέννησή μας. Αυτά τα μη συνειδητά σωματικά σχήματα μεταβάλλονται με μεγάλη ταχύτητα, αλλά επηρεάζουν σημαντικά την εικόνα που έχουμε για το σώμα μας.
Η συνύπαρξη αυτών των δύο διαφορετικών μηχανισμών αναπαράστασης του ίδιου μας του σώματος δημιουργεί μια εξαιρετικά προβληματική κατάσταση. Για παράδειγμα, στη νοητική εικόνα που διαμορφώνουμε για το σώμα μας προβάλλουμε συχνά τις επιθυμίες, τις προσδοκίες και τις προθέσεις μας, με αποτέλεσμα να δημιουργούμε μια εντελώς ανακριβή εικόνα της πραγματικότητας.
Ετσι, ένα άτομο που είναι υπέρβαρο ή και παχύσαρκο εξακολουθεί να βλέπει τον εαυτό του στον καθρέφτη ως αδύνατο, ενώ άτομα που πάσχουν από ανορεξία και κινδυνεύουν να εξαϋλωθούν βλέπουν τον εαυτό τους ως υπέρβαρο τέρας. Συμβαίνει συχνά να υπάρχουν, χωρίς να το συνειδητοποιούμε, τέτοιες ασυμφωνίες ανάμεσα στη σωματική εικόνα και τις αναπαραστάσεις της. Και όταν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί με τις προσδοκίες ή τις προκαταλήψεις μας... τόσο το χειρότερο για την πραγματικότητα!
Ενας άλλος παράγοντας σύγχυσης σχετικά με το πώς «βλέπουμε» το σώμα μας είναι η άκριτη αποδοχή των πρόσκαιρων και αυθαίρετων κοινωνικών προτύπων ομορφιάς: οι αφύσικοι μύθοι του «τέλειου σώματος» και της «τέλειας φυσικής κατάστασης».
Πίσω από τη μανιώδη και παρανοϊκή εμμονή του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου με το σώμα του κρύβεται το κενό νοήματος μέσα στο οποίο επιπλέει ο ανούσιος «ευδαιμονισμός» της εποχής μας. Σχεδόν κανείς δεν βλέπει πια το σώμα του όπως πραγματικά είναι, σύμφωνα με τη φύση ή την ηλικία του, αλλά μόνο σύμφωνα με την απόσταση που το χωρίζει από τα αφύσικα και εν τέλει ανεπίτευκτα σημερινά πρότυπα ομορφιάς και υγείας.
Για να κατανοήσει κανείς τη δυσφορία που γεννά στον σημερινό θεατή ο απάνθρωπος «επιστημονικός» ρεαλισμός της εποχής μας, αρκεί να αντιπαραβάλει τα σημερινά νεκροφιλικά «ανατομικά εκθέματα» της έκθεσης Bodies -που από σήμερα φιλοξενείται και στη χώρα μας- με τα κέρινα ανατομικά ομοιώματα, όπως αυτό της «αποσυντεθειμένης Αφροδίτης» που δημιουργήθηκε στη Φλωρεντία το 1781.
Πρόκειται για ένα απαράμιλλης ομορφιάς ιατρικό-καλλιτεχνικό ομοίωμα του ανθρώπινου σώματος που, χωρίς να είναι επιστημονικά ανακριβές, δεν ταπεινώνει, ούτε εργαλειοποιεί ένα ανθρώπινο σώμα, ακόμη και μετά τον θάνατό του. *