Ελευθερία της Συνείδησης Του Φ.Κ.Βώρου

                            Ελευθερία  της Συνείδησης

                                                                   Του Φ.Κ.Βώρου

         1.      Συν-είδηση[1]  μπορούμε να ονομάσουμε τη δυνατότητα του ανθρώπου να συγκεντρώνει ειδήσεις (για τη φύση,  την κοινωνία, τον εαυτό του), να συγκινείται από αυτές, να τις επεξεργάζεται, να αποφασίζει τις κινήσεις του, να επιλέγει τη μέθοδο και τα μέσα της δράσης του, να κρίνει και να αξιολογεί όσα συμβαίνουν, να χαίρεται ή να θλίβεται, να οραματίζεται κάτι καλύτερο για το μέλλον.

          Γραμμικά μπορούμε  τη δραστηριότητα της συνείδησης να την παρουσιάσουμε με το παρακάτω διάγραμμα:

	Γνωσιακή ικανότητα ( αναζήτηση  της αλήθειας,            Επιστήμη)

 

                   

						Επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία των πράξεων, με κριτήριο το καλό των ενδιαφερομένων      ( Ηθική)
	Θαυμασμός και δημιουργία του Ωραίου  (Τέχνη)
			Απορία για  ό,τι υπάρχει πέρα από τα φυσικά όρια του ανθρώπου          ( Μεταφυσική)

 

          Πώς διαμορφώνεται η Συνείδηση[2] και πώς διαμορφώνει κριτήρια (για την αλήθεια, την ομορφιά, την ηθική, τη μεταφυσική) και τρόπους δράσης είναι ερωτήματα που χρειάζονται χωριστή ανάλυση, για να  δούμε σε ποιο βαθμό μπορούμε να  απαντήσουμε σ’ αυτά[3]. Σήμερα επιχειρούμε προσέγγιση σ’ ένα ερώτημα προηγούμενο ως προς αυτά: πώς κινείται η Συν-είδηση δημιουργικά προς όλες τις κατευθύνσεις της δραστηριότητας: ελεύθερα ή κατ’ επιταγήν, κατ’ ανάγκη;

   2.    Από πολύ παλιά συζητήθηκε ως αίτημα του νου η Ελευθερία  δράσης, βέβαια μέσα στα πλαίσια της φυσικής αναγκαιότητας που προϋπάρχει και των κοινωνικών συνθηκών, όπου διαμορφώνονται κανόνες δράσης και σκοποί συλλογικής αποδοχής. Θυμίζω την περίφημη επιγραμματική προσέγγιση του Θουκυδίδη, δια στόματος Περικλή:….. «το  εύδαιμον  ελεύθερον το δε ελεύθερον  εύψυχον κρίναντες…»(= επειδή  κρίνετε  ότι η ευδαιμονία του ανθρώπου έχει προϋπόθεση  την ελευθερία του και η ελευθερία  προϋποθέτει την ευψυχία, το θάρρος….).

          Στη θεωρία και στην πράξη, όσο γνωρίζουμε από τους αιώνες της ιστορίας, οι άνθρωποι ακολούθησαν δυο δρόμους: αναγνώρισαν την ανάγκη ως οδηγό για τις κινήσεις εκείνες όπου η φύση υποδεικνύει   το δρόμο της ανάγκης (αναζήτηση των  αναγκαίων για τη ζωή). Η φύση  οδηγεί και στη γνώση, στο βαθμό που αυτή είναι αναγκαία για τη ζωή[4].

          Αλλά πέρα από τα όρια της ανάγκης ελευθερώνεται ο νους σε όλους τους τομείς της δράσης του: γνωσιακό, ηθικό, αισθητικό (θεωρία  και πράξη του ωραίου) μεταφυσικό, χωρίς να παραβλέπει –όπου υπάρχουν- τις μορφές και τα όρια  της πραγματικότητας. Έτσι:

          α΄. Στο γνωσιακό επίπεδο: η γνώση των φυσικών πραγμάτων και των φυσικών δυνάμεων και φαινομένων είναι αναγκαία για τη ζωή,  δεν ησυχάζει ο νους[5] αν δε βρει την αιτία των φαινομένων [6] , ώστε να μπορεί  τη γνώση αυτή να την αξιοποιεί πρακτικά. Από την αναγνώριση των φαινομένων της άνωσης ως την ανάγνωση του DNA η γνώση είναι θεωρητική αναζήτηση που μπαίνει στην υπηρεσία πρακτικών αναγκών της ζωής. Αλλά και σ’ αυτή την πορεία του ο νους (η συνείδηση)  υπερβαίνει τα όρια της ανάγκης και απολαμβάνει την ελευθερία του: «η γεννήσασα  φύσις αμηχάνους ηδονάς προσφέρει  τοις δυναμένοις ζητείν τας αιτίας»[7]. Η αναζήτηση της αλήθειας μέσα σε κλίμα ελευθερίας γίνεται ηδονή, χαρά, απόλαυση νοητική, συνειδησιακή.

          β΄. Πολύ εμφανέστερα ο νους[8]  αναζητεί ή διεκδικεί την ελευθερία του  στους άλλους τομείς συνειδησιακής δραστηριότητας: στην Ηθική, στην Αισθητική (Τέχνη), στη Μεταφυσική, (όπου εντάσσεται και η Θρησκεία)[9]. Για ένα πρόσθετο λόγο που είναι ιδιαίτερα εμφανής στον τομέα της Ηθικής: χωρίς την προϋπόθεση της Ελευθερίας δεν είναι νοητή η έννοια της ευθύνης, που με τη σειρά της  αποτελεί προϋπόθεση για την απονομή επαίνου ή μομφής στο  άτομο που έπραξε  ή παρέλειψε κάτι και για το οποίο θεωρούμε το άτομο  υπεύθυνο, γιατί ήταν  ελεύθερο.

          Στην πρακτική ζωή των ανθρώπων, άλλοι μελετητές διακρίνουν ελευθερία: γνώμης, σκέψης, πίστης, συνείδησης, βούλησης, αυτοδιάθεσης, αυτοπραγίας, αυτοκαθορισμού[10].Και με αναφορά στα πεδία έκφρασης της Ελευθερίας μπορούμε να θυμίσουμε: ελευθερία πολιτική, ιδεολογική, ηθική, θρησκευτική. Και, αντίστοιχα, μιλάμε για συνείδηση πολιτική, ηθική, εθνική, θρησκευτική[11]κλπ.

          3.       Συμπεράσματα από τα παραπάνω:

·        Η Ελευθερία  είναι αίτημα καθολικό.

·        Η Ελευθερία συνυφαίνεται με την αίσθηση ευθύνης.

·        Η υποκειμενική βίωση του αιτήματος Ελευθερίας και του περιεχομένου του μπορεί να ονομαστεί Συνείδηση ελευθερίας.

·        Επειδή το αίτημα για Ελευθερία είναι βίωμα συνειδησιακό, μπορούμε σε όλες τις περιπτώσεις να μιλάμε για Ελευθερία Συνείδησης (στην περιοχή της Επιστήμης, της Τέχνης, της Θρησκείας, της Ηθικής).

·        Οι αιώνες της Ιστορίας  μάς έχουν διδάξει ότι προόδευαν πάντα οι κοινωνίες που σέβονταν το δικαίωμα Ελευθερίας των Συνειδήσεων, που δίδασκαν στα μέλη τους να σέβονται την Ελευθερία των Συνειδήσεων. Και αναζητούσαν με ευλάβεια τα όρια της Ελευθερίας του ατόμου (ως εκεί όπου η Ελευθερία του ενός δεν παραβιάζει την Ελευθερία του άλλου)[12].

·        Έκφραση κακοδαιμονίας για τα άτομα και τις κοινωνίες υπήρξε πάντα η επιδίωξη κάποιων ( με ιδιοτελή συνήθως κίνητρα) να στερήσουν ή απλά να περιορίσουν την ελευθερία Συνείδησης άλλων σε οποιονδήποτε τομέα ( της Επιστήμης, της Πολιτικής , της Ιδεολογίας, της Πίστης κλπ.).

·        Έκφραση κακοδαιμονίας από την πλευρά  του βιαστή μπορεί να σημαίνει ιδιοτέλεια ή πνευματική  ανωριμότητα, να        νομίζει δηλαδή ότι η άποψή του  είναι η μόνη σωστή και σωτήρια και ότι μπορεί να την επιβάλει στους άλλους. Έκφραση κακοδαιμονίας από την πλευρά του  θύματος συνήθως σημαίνει ότι υποφέρει  και αγωνίζεται ωσότου ελευθερωθεί    από την κακόνοια ή μικρόνοια και ανευλάβεια του βιαστή.

       4. Δεν ονομάσαμε τις πράξεις βιασμού της Ελευθερίας Συνειδήσεων. Είναι πολλές, εμφανείς και αφανείς, άμεσες και έμμεσες. Επειδή οι πρώτες είναι πασίγνωστες (π.χ πολιτική δικτατορία, θρησκευτικοί ή άλλοι ιδεολογικοί διωγμοί κλπ.)[13] καταγράφουμε τις άλλες, μερικές τουλάχιστον, από τις αφανείς και αδιόρατες πράξεις βιασμού της Ελευθερίας Συνειδήσεων. Ανεξάρτητα από το βαθμό  συνειδητοποίησης εκ μέρους  των φερομένων ως βιαστών και ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους (είναι πιθανό να υποστηρίζουν ειλικρινά ότι έχουν αγαθές προθέσεις)[14], εμείς καταγράφουμε πράξεις συγκεκριμένες (από την περιοχή των ιδιαίτερων ασχολιών και πρόσφατων βιωμάτων μας), για να μπορείτε να ελέγχετε την ακρίβεια και να σταθμίζετε το αποτέλεσμα, κατά την κρίση σας.

           α΄. Αν αυξάνεις ασύνετα τις πληροφορίες που φορτώνεις ως «μόρφωση» στα παιδιά, αντί να ελέγχεις ποιες είναι αναγκαίες και να φροντίζεις να κινήσεις μαθησιακή διαδικασία για μετατροπή των πληροφοριών σε γνώση και μόρφωση, υπονομεύεις τη δυνατότητα  να αναπτύξουν σκέψη και ελευθερία σκέψης, κρίσης, συνείδησης (αμάρτημα εκπαιδευτικό)[15].

          β΄. Αν  δε βρεις τη δυνατότητα κάποτε, έστω ενδεικτικά, να βοηθήσεις τους μαθητές σου, να προχωρήσεις σε μαθησιακή διαδικασία που αφομοιώνει τις  πληροφορίες  και παράγει γνώση, που προάγει την απλή απομνημόνευση σε κατανόηση, συμπράττεις στην υπονόμευση της Ελευθερίας  των Συνειδήσεων (αμάρτημα παιδαγωγικό)[16].

           γ΄. Αν επιφορτίζεις τα παιδιά με κρίσιμες γι’ αυτά εξετάσεις σε  μαθήματα συνειδησιακού χαρακτήρα (όπως είναι τα θρησκευτικά), οπότε τα αναγκάζει (από αγωνία για το βαθμό) να απαντήσουν με την εκδοχή του σχολικού βιβλίου, απομακρύνεις τα παιδιά από τη δυνατότητα να αισθανθούν  Ελευθερία σκέψης και γενικότερα Συνείδησης (αμάρτημα θρησκευτικό)[17].

           δ΄. Αν αποφεύγεις να δείξεις στα παιδιά την ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στη γνώση (που ζητεί διαρκώς την αιτία των  φυσικών φαινομένων) και την πίστη (που βασίζεται σε μια παραδοχή για μεταφυσική απορία και συνεπιφέρει ανάπαυση και παύση της ζήτησης), βάζεις εμπόδια  στην πορεία για απόκτηση Ελευθερίας των Συνειδήσεων (αμάρτημα εκπαιδευτικό, παιδαγωγικό, θρησκευτικό).

           ε΄.  Αν παραβλέπεις την ποιότητα[18] και ελκυστικότητα[19] της παιδείας και εισάγεις ασύνετα τον αναγκασμό και την καταπίεση, όταν διώχνεις την όμορφη προσδοκία και εισάγεις την αγωνία, αποδιώκεις ταυτόχρονα  την Ελευθερία Συνειδήσεων και το σεβασμό  για τη μόρφωση ( αμάρτημα παιδαγωγικό).

           στ΄. Όταν αυτόν που διαφωνεί μαζί σου τον αποκαλείς (σε χώρο που εκείνος απουσιάζει) γραικύλο, αντί να αντιπαραθέσεις με σεμνότητα επιχειρήματα, εισπράττεις περιφρόνηση και απομακρύνεις την Ελευθερία Συνείδησης κυρίως για τον εαυτό σου.

          Όταν καταλογίζεις κακή βούληση στον άλλο «που θέλει τη συρρίκνωση της Εκκλησίας», αντί να προτάξεις θετικά τεκμήρια για την άποψή σου γίνεσαι αν-άξιος για να εκδηλωθεί απέναντί σου η Ελευθερία Συνείδησης (αμαρτήματα αρχιεπισκοπικά)[20].

          ζ΄. Όταν αυτόν που δεν αναγνωρίζει τη σοφία των λόγων σου τον αποκαλείς δημόσια «χάχα», αντί να τον παρακαλέσεις να μην ενοχλεί το έργο σου, κλείνεις το δρόμο για την Ελευθερία της Συνείδησης (αμάρτημα αρχιεπισκόπου)[21].

           η΄.  Όταν προτείνεις στα μέλη μιας κοινωνίας να δηλώσουν το είδος θρησκεύματος που πρεσβεύουν[22]  ασκείς εις βάρος τους πολύμορφο αναγκασμό: ή να αναγράψουν αυτό που φρονούν, με την πιθανότητα να αντιμετωπιστούν με υποψία από κάποιον διάφορα φρονούντα σε ώρα κρίσιμη της ζωής τους (π.χ. πρόσληψης σε μια εργασία) ή να αναγράψουν ψευδώς αυτό που δε φρονούν. Και στις δυο περιπτώσεις πάει περίπατο η Ελευθερία Συνείδησης και ανοίγεις δρόμους της καταπίεσης για τον κοινό άνθρωπο. Δεν αντιλαμβάνεται τον αναγκασμό ο πανοσιολογιότατος που διατυπώνει αυτή την  αθώα πρόταση; Σώζονται οι κοινωνίες με τον αναγκασμό εις βάρος των μελών τους; με την καταπίεση των Συνειδήσεων;

   5.    Μέσα σε τέτοιες συνθήκες καταπίεσης των συνειδήσεων (είτε από την Πολιτεία είτε από την Εκκλησία), τι συμβαίνει στις συνειδήσεις των καταπιεζομένων; Μεγαλώνει συνεχώς η επιθυμία απελευθέρωσης: και βρίσκουν συνήθως θαυμαστές και μιμητές μάλλον οι καταπιεζόμενοι παρά οι καταπιεστές, όσο κι αν οι δεύτεροι παραπλανώνται από τις υποκλίσεις των θεραπόντων ή την αλαζονία της πρόσκαιρης και απατηλής δύναμής τους[23].

           Συνηθίζουν σε ποικίλες εκδηλώσεις προβολής της μονόπλευρης

«δικαιοσύνης» τους να επικαλούνται κάποιους νόμους (π.χ  τον 2525/1997 για την Εκπαίδευση, τον 1198/95 για την Εκκλησία). Μα, αγνοούν οι ευλογημένοι ότι οι νόμοι εκφράζουν τη βούληση ή πάντως την προτίμηση του πιο δυνατού την ώρα της νομοθετικής πράξης; Αν ενδιαφέρονται οι ευλογημένοι για το σωστό κα το δίκαιο, μπορούν να επιζητήσουν  το πιο σωστό και το πιο δίκαιο με τη διαδικασία  του ανοιχτού και ελεύθερου διαλόγου, όπου προσκαλούνται  οι υπέρμαχοι και οι επικριτές των ποικίλων απόψεων με ίσους όρους. Και λένε τα επιχειρήματά τους. Και ο κοινός άνθρωπος που τον ενδιαφέρουν καταλαβαίνει και εκτιμά. Και συντάσσεται ή αποδοκιμάζει. Και, αν ενδιαφέρονται για το δίκαιο, αυτοί που επικαλούνται τους νόμους, μπορώ να τους  θυμίσω έναν ορισμό διατυπωμένο σε χρόνο ανύποπτο ως προς τα τωρινά (από τον Αριστοτέλη στα Πολιτικά):  «Η κοινωνία συμμαχία τις εστί και ο νόμος συνθήκη και εγγυητής αλλήλοις των δικαίων» . Ας στοχαστούν τι σημαίνουν οι όροι συμμαχία και συνθήκη και με ποιους όρους συμφωνούνται  από τους ενδιαφερόμενους και τηρούνται «επ’ ωφελία» όλων.

  6.     Επίλογος και συμβουλή (όχι από μένα αλλά και για μένα) .

    Για όλους εμάς   που - έμπλεοι ζήλου για τις απόψεις μας (είδος ζηλευτό  κα αξιέπαινο), ανυποψίαστοι  όμως ότι ποδοπατούμε το δικαίωμα Ελευθερίας των Συνειδήσεων (είδος πολλαπλά αξιόμεμπτο) – νομίζω χρήσιμες δυο συμβουλές, που έρχονται από  πολύ μακριά και νομίζω είναι  χρήσιμες για ιδεολογικά ξεστρατισμένους ή ναυαγούς[24] και φιλοσοφικά ανώριμους:

          α. Με νηφαλιότητα να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και να χαράξουμε πορεία ευλάβειας για τις ιδέες των άλλων. Χρήσιμη είναι μια συμβουλή που σε ανάλογες περιστάσεις διατύπωσε για τον εαυτό του ο Ζήνων από το Κίτιο:

                   «Νυν ευπλόηκα ότε νεναυάγηκα» (=ταξιδεύω καλά,  από τότε που ναυάγησα).[25]

          β΄. Σε λόγο ευθύ   ο Επίκουρος έγραψε μια συμβουλή στο φίλο του Μενοικέα: «Μήτε νέος ων μελλέτω φιλοσοφείν μήτε γέρων υπάρχων κοπιάτω φιλοσοφών: ούτε γαρ άωρος ουδείς ούτε πάρωρος προς το υγιαίνον της ψυχής».(= Ούτε όταν είσαι νέος να αναβάλλεις να φιλοσοφήσεις, ούτε όταν φτάσεις στα γεράματα να πεις ποτέ κουράστηκα, δεν μπορώ πια να φιλοσοφήσω: γιατί ποτέ δεν είναι  πρόωρα ούτε είναι ποτέ αργά, για να ασχοληθεί κανείς με ό,τι είναι φάρμακο ψυχής, συνείδησης, δηλ. τη φιλοσοφία[26].

                                      Με φιλοσοφική κατανόηση προς όλους

                                                δίκαιους και αμαρτωλούς

                                                          Φ.Κ.Βώρος

   

Copyright © 2001 F. K. Voros

url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr

                                  Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr

---

[1] Η πρώτη μνεία που γνωρίζω του όρου αυτού (με περιεχόμενο  γνωσιακό – ηθικό – μεταφυσικό) υπάρχει σε ένα βαθυστόχαστο  (αποσπασματικό) κείμενο του Δημόκριτου (fragm. 297): «ένιοι  θνητής φύσεως διάλυσιν ουκ ειδότες, συν-ειδήσει δε της  εν τω βίω κακοπραγμοσύνης ψεύδεα μυθοπλαστέουσιν περί του μετά την τελευτήν βίου».

[2] Όσο γνωρίζω οι ειδικοί δέχονται (με ποικίλες παραλλαγές ως προς τα ποσοστά μόνο) ότι η φυσική προδιάθεση  ή  κληρονομικότητα και οι  επιδράσεις του περιβάλλοντος, άρα  και της Εκπαίδευσης, είναι οι δυο βασικοί συντελεστές της συν-είδησης.

[3] Προσπαθήσαμε να αναλύσουμε με δυο άλλα συνοδευτικά διαγράμματα το ερώτημα αυτό στο άρθρο: «Πρώτα βήματα του επιστημονικού λόγου και του επαγγελματικού ήθους» ( περιοδ. «Εκπαιδευτικά» τεύχος 55-56).

[4] «Φύσει του ειδέναι ορέγεται ο άνθρωπος» .Με αυτή την παρατήρηση ο Αριστοτέλης άρχισε τα Μετά τα Φυσικά.

[5] Τον όρο έφερε  στο φιλοσοφικό  λεξιλόγιο ο Αναξαγόρας όταν έγραψε: «Ομού πάντα χρήματα ην, νους δε  επελθών διεκόσμησεν» (ο νους έφερε τάξη  και ομορφιά , στόλισε τη φύση).

[6] «Τότε μόνον οιόμεθα γιγνώσκειν έκαστον, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν» (= τότε μόνο θεωρούμε ότι γνωρίζουμε κάτι, όταν γνωρίσουμε την αιτία του.) Αριστοτέλης, Φυσικά, 184α.

[7]  Αριστοτέλης, Περί  Ζώων Μορίων, Α4.

8 Μία διευκρίνηση για τον αναγνώστη:  νους και νόηση νοούνται ως βασική κινητήρια δύναμη της συνείδησης σε όλες τις εκδηλώσεις της: γνωσιακή , ηθική, αισθητική, μεταφυσική. Νομίζω ότι αυτή την  πολυδύναμη διάσταση του Νου  θέλησε να αποδώσει ο Ευριπίδης με το στίχο: «Ο νους ημών εν εκάστω Θεός»

(fragm. 1014) .

[9] Αναφερόμαστε πάντα στις 4 κύριες κατευθύνσεις που σημειώσαμε στο διάγραμμα, γιατί νομίζουμε ότι καλύπτουν  όλη τη δραστηριότητα της Συνείδησης.

[10] Κων-νου Μπουζέα, Λεξικό Πολιτισμού (εκδ. « Αττικός»), λήμμα  «Ελευθερία».

[11] Φ. Κ. Βώρου, Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, κεφ. Θ΄: «Ελευθερία» (μορφές Ελευθερίας).

[12] Ενδεικτικά θυμίζω τον ορισμό που περιέχεται στη «Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη» (26 Αυγούστου 1789, Γαλλική  Εθνοσυνέλευση).Και αντίστοιχη διατύπωση του Ρήγα  Φεραίου (στο : Δίκαια του Ανθρώπου, άρθρο 6):

«Ελευθερία είναι εκείνη η δύναμις οπού έχει ο άνθρωπος εις το να κάμει όλο εκείνο  οπού δε βλάπτει εις τα δίκαια του γειτόνου του. Αυτή έχει ως θεμέλιον την φύσιν, διότι φυσικά  αγαπώμεν να είμεθα ελεύθεροι».

[13] Θυμίζω ενδεικτικά: τη δίωξη   του Γαλιλαίου, την Ιερή Εξέταση, τη δίωξη του Μεθόδιου Ανθρακίτη, του Θεόφιλου Καϊρη, τη δίωξη των Αριστερών στη χώρα μας (κυρίως από το 1924 ως το 1974) κλπ.,κλπ. (Στο βιβλίο της σημ. 11, κεφ. ιβ΄).

[14] Σε όλες τις περιπτώσεις που προσγράφουμε παρακάτω συγκεκριμένες πράξεις  ή προτάσεις βιασμού Συνειδήσεων δε μεμφόμαστε τα άτομα για συνειδητή επιδίωξη  βιασμού (δεν αποκλείουμε την πλάνη τους ή το «ζήλο» τους που  οδηγεί σε τέτοιο αποτέλεσμα και προέρχεται συνήθως από έλλειμμα παιδείας).

[15] Έχει προηγηθεί άρθρο που δημοσιεύτηκε στο «Ριζοσπάστη», 3-4 του Μάη (και αναμένεται να δημοσιευτεί στο περιοδικό «Νέμεσις» στις 30 του Μάη 2000), με τίτλο: «Στοιχεία Τραγωδίας στην Ελληνική Παιδεία».

[16] Στο σημείο τούτο μέμφομαι κυρίως την πολιτική ηγεσία, που με τον ανώριμο νόμο της και τις συνοδευτικές Οδηγίες εμποδίζει  τους εκπαιδευτικούς να είναι παιδαγωγοί:  αυτοί είναι μεμπτοί μόνο στο βαθμό που δε βρήκαν δρόμο να παραβιάσουν κάποτε τις Οδηγίες υπέρ της Παιδαγωγίας.

[17] Αρκεί να δείτε το πρώτο παράδειγμα (θέμα) εξετάσεων στα Θρησκευτικά, β΄Λυκείου, τον Ιούνιο του 1999. Νομίζω ότι η Εκκλησία έχασε  μια ευκαιρία πολύ ωραία, να αρνηθεί να είναι τα θρησκευτικά μέσο  βασανισμού των Συνειδήσεων, να το διατηρεί μόνο ως μέσο ευαισθητοποίησης και ευγενισμού Ελεύθερων Συνειδήσεων. Τέτοια είναι η ορατότητα των ταγών της.

[18] Για την ποιότητα της Παιδείας είναι ανάγκη να επιχειρήσουμε ένα χωριστό άρθρο:για την ώρα παραπέμπουμε σε ένα παλαιότερο, που έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό « Εκπαιδευτικά», τεύχος 7.

[19] Για την ανάγκη να  είναι η Εκπαίδευση πρώτα ελκυστική και γοητευτική για τους νέους θυμίζω έναν πολύ παλαιό, ίσως τον πρώτο, ουσιαστικό ορισμό: « Έστιν ουν παιδεία η παίδων ολκή  και αγωγή προς τον ορθόν λόγον» (Πλάτων, Νόμοι, 659D).

[20] Αυτά τα ψυχωφελή και σωτήρια λόγια και εξόχως ευγενικά ακούστηκαν από χείλη νεότευκτου αρχιεπισκόπου σε ομιλία του στη « Στέγη των Φίλων του Λαού»

(27.5.1998).

[21] Προσλαλιά αγίου  προς σπουδαστή στη Θεσσαλονίκη (« Τα Νέα» , 30-31 του Μάρτη 2000).

[22] Συμβουλή πρωτοπρεσβύτερου σε τηλεοπτική συζήτηση (14 Μάη 2000).

[23] Δείτε τη σημ. 15.

[24] Ιδεολογικά ξεστρατισμένος ή ναυαγός είναι ,νομίζω, καθένας που χωρίς να το καταλάβει δείχνεται ανευλαβής προς την ιδεολογία των άλλων από ζήλο υπερβάλλοντα για την ιδεολογία τη  δική του.

[25] Ζήνων Κιτιεύς (στο Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, VII. 4-5).

[26] Επίκουρος (εκδ. « Κάκτος», με κείμενο, μετάφραση, εισαγωγή, σχόλια), κεφ. Επιστολή προς Μενοικέα, προοίμιο.

            Επίσης, βιβλία για την Ηθική Συνείδηση του Ανθρώπου γενικά (όχι ειδικά: Πολιτική ή Θρησκευτική Συνείδηση, γιατί αυτά ασχολούνται με κλάσμα Συνείδησης) και την Ελευθερία του. Ενδεικτικά: Ε. Π. Παπανούτσου, Ηθική. Του ίδιου: Φιλοσοφία και Παιδεία, κεφ, « Ελευθερία».