«Πάτερ Σέργιος» Λ. Τολστόϊ

Θυμάμαι ακόμα πόση εντύπωση μου είχε κάνει το μυθιστόρημα του Λ. Τολστόϊ «Πάτερ Σέργιος» όταν το πρωτοδιάβασα  είκοσι πέντε χρόνια πριν. Δεν μπορούσα τότε να εξηγήσω το σκεπτικό του συγγραφέα στην εξέλιξη του έργου, διότι όπως έχουμε πει και άλλοτε, το έργο του Λ. Τολστόϊ και ειδικά ο «Πάτερ Σέργιος» είναι έργο αυτοβιογραφικό. Εδώ ο κεντρικός ήρωας,  ο πρίγκιπας Στεπάν Κασάτσκη, είναι ο ίδιος ο συγγραφέας που ξετιλήγει όλη τη φιλοσοφική του ιδεολογία, τις υπαρξιακές του αναζητήσεις, το «περί Θεού ερώτημα» που τόσο πολύ τον απασχολούσε κατά τη διάρκεια  του πολυτάραχου βίου του. Σ'αυτό το έργο λοιπόν, ο Στεπάν  Κασάτσκη, ευγενής, νέος και όμορφος, έχοντας ένα γρήγορο και  λαμπρό μέλλον κοντά στον Τσάρο Νικόλαο Α', ένα μήνα πριν το γάμο του με μια πεντάμορφη κοπέλα που είχε την ιδιαίτερη  εύνοια της αυτοκράτειρας, παραιτείται από το στρατό, χαλάει τον αρραβώνα του και κλείνεται σε μοναστήρι.

 Αιτία αυτής του της απόφασης που συγκλόνισε την αριστοκρατική κοινωνία της Ρωσίας, ήταν όταν ξαφνικά έμαθε πως η αρραβωνιαστικιά του υπήρξε ερωμένη του Τσάρου. Ο εγωϊσμός του δεν του επέτρεψε να ανεχτεί αυτό το γεγονός και όπως αναζητούσε την τελειότητα στην κοσμική ζωή, έκανε το ίδιο και ως μοναχός. Ο Στεπάν Κασάτσκη ήταν άνθρωπος υπερήφανος και φιλόδοξος  και όπως στην κοσμική ζωή ετοιμαζόταν για τα ανώτερα αξιώματα έχοντας άψογο βίο, έτσι και ως μοναχός ρίχτηκε στους πνευματικούς αγώνες με πολύ θέρμη για να κατακτήσει ότι πνευματικότερο ως άνθρωπος. Πήρε καινούργιο όνομα, ονομάστηκε «Σέργιος» και χαιρόταν πετυχαίνοντας την τελειότητα τόσο εξωτερικά όσο και εσωτερικά. Μέσα στο μοναστήρι ήταν εγκρατής, πράος, εργατικός, αγνός, με νηστείες και προσευχές, επεδίωκε με κάθε δυνατό τρόπο την αγιότητα. Μάλιστα μετά επτά χρόνια άρχισε να πλήττει στο μοναστήρι γιατί νόμισε πως δεν είχε να του προσφέρει τίποτε άλλο και έγινε ερημίτης. Η φήμη του είχε φθάσει παντού, όλοι μιλούσαν για εκείνον το λαμπρό αξιωματικό που είχε γίνει ερημίτης και τους έτρωγε η περιέργεια να τον δούν. Μια κρύα νύχτα ήρθε στο ερημητήριό του μια όμορφη γυναίκα, μια ζωντοχήρα, που είχε ξεσηκώσει τον αντρικό πληθυσμό με τα καμώματά της και ο Πάτερ Σέργιος για να μην πέσει μαζί της σε σαρκικό αμάρτημα, έκοψε με ένα τσεκούρι το δάχτυλό του.

 Έμεινε στο ερημητήριό του άλλα επτά χρόνια. Ο κόσμος που τον επισκέπτονταν ήταν πολύς. Του ζητούσαν να τους ευλογήσει, να προσευχηθεί γι' αυτούς, ακόμη και να τους θεραπεύσει. Ο Πάτερ Σέργιος, ακουπώντας το χέρι του στα κεφάλια των αρώστων και λέγοντας προσευχές, έκανε θαύματα, θεράπευε, είχε πλέον τη φήμη του Στάρετς. Από παντού έτρεχαν οι άνθρωποι κοντά του, στο κελί του, όπου λειτουργούσε, παντού. Κι όμως εδώ ο Λέων Τολστόϊ, βάζει τον ήρωά του, τον Πάτερ Σέργιο, έναν άγιο, έναν Στάρετς που κάνει θαύματα, να αιχμαλωτίζεται από το σαρκικό πάθος και να αμαρτάνει με την άρωστη κόρη ενός εμπόρου, που ο πατέρας της την έφερε σ' αυτόν να τη θεραπεύσει. Στη συνέχεια βγάζει τα ράσα και απομακρύνεται απο το ασκητήριό του καταλήγοντας μετά από πολές περιπέτειες εξόριστος και άγνωστος  στη Σηβηρία. Ο Πάτερ Σέργιος είναι ο ίδιος ο συγγραφέας, ο Λέων Τολστόϊ, που σ' αυτό το μυθιστόρημα ξετιλήγει τα εσώψυχά του. Σε όλο του το έργο βλέπουμε την διαρκή πάλη του συγγραφέα με το Θεό, έναν Θεό όμως που ποτέ δεν μπόρεσε να γνωρίσει εξαιτίας του εγωϊσμού του. Η φιληδονία και η φιλοδοξία του ακόμη και μέσα στον ασκητικό βίο δεν τον άφησε να προσεγγίσει το Θεό που τόσο πολύ ποθούσε. Τελικά ο Πάτερ Σέργιος ζούσε για τους ανθρώπους,  προφασιζόμενος ότι ζει για το Θεό, όπως ομολογεί  ο ίδιος. Ο ατομισμός του Τολστόϊ, σε συνδιασμό με τον ορθολογισμό του ήταν η αιτία της απομακρύνσεώς του απο το Θεό.

Είναι αυτό που οι ασκητικοί πατέρες ονομάζουν «φιλαυτία» και η σύγχρονη ψυχαναλυτική επιστήμη «ναρκισισμό», ως αιτία όλων των δεινών πνευματικά αλλά και σωματικά. Ο Ε. Φρομ μας λέει πως για το ναρκισιστικό άτομο υπάρχει μια και μόνη πραγματικότητα, η πραγματικότητα των δικών του σκέψεων, των δικών του αναγκών και των δικών του αισθημάτων. Έτσι μια τέτοια ναρκισιστική κατάσταση μπορεί να υπάρξει και με το πρόσχημα ενος ενάρετου ασκητικού βίου μέσα στην εκκλησία. Όταν μάλιστα αυτή συνοδεύεται και από έναν υπερτροφικό ορθολογισμό όπως εκείνο του Λ. Τολστόϊ, τότε πράγματι μπορεί να  έχουμε έναν ασκητή όπως ο Πάτερ Σέργιος, που να πέφτει σε τόσα σοβαρά λάθη και να απομακρύνεται τελείως απο τον Θεό. Η Ορθόδοξη ασκητική πείρα μας έχει διδάξει πως η αρχή και το τέλος της πνευματικής ζωής είναι να μην ζει κανείς για τον εαυτό του, η τελεία άφεση στα χέρια του «ζώντος Θεού» και η υπηρεσία του άλλου.

Χρόνης Μούτσης       Γραβιά 25 Οκτωβρίου 2012