Ο
ΛΕΩΝ ΤΟΛΣΤΟΪ, ο Ρώσος συγγραφέας, είναι γνωστός σε ολόκληρο τον κόσμο,
κυρίως λόγω των μυθιστορημάτων του «Πόλεμος και Ειρήνη» και «Άννα
Καρένινα» παρόλο που ο ίδιος έγραψε πολλά άλλα, όπως το «Χατζή Μουράτ»
και το «Ο θάνατος του Ιβάν Ίλιτς».
Εκτός από τη σύνταξη μυθιστορημάτων, ο Τολστόι έγραψε επίσης μια σειρά δοκιμίων που είναι το λιγότερο γνωστό μέρος του έργου του. Σ' ένα από τα δοκίμια αυτά που έχει τον τίτλο «Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη», που έγραψε το 1903, αποδοκιμάζει χωρίς οίκτρο τον Σαίξπηρ, και όπως γράφει ο Όρσον Γουέλς στην κριτική του «Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί», δεν είναι καν ένα δοκίμιο που μπορεί εύκολα να αποκτήσει κανείς, το λάχιστον σ' αγγλική μετάφραση. Πρέπει να προστεθεί εδώ ότι είναι ακόμη πιο δύσκολο να βρεθεί μια ελληνική μετάφραση.
Κατά την μετέπειτα διάρκεια της ζωής του, ο Τολστόι ο οποίος ήταν ένας από τα πλούσια μέλη της ρωσικής αριστοκρατίας, είχε μετατραπεί ως ένας ένθερμος Χριστιανός, αναρχικός και ειρηνιστής, μηδενιστικής και χορτοφάγος, που ζούσε μια ασκητική ζωή με αγνότητα και σεξουαλική αποχή. Ο Τολστόι, αφορίστηκε τελικά από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, επειδή πήγε ενάντια στη διαφθορά και τη κατάχρηση εξουσίας που ασκούσαν οι ιθύνοντες της Εκκλησίας. Παρόλαυτά, ο Τολστόι ήταν βαθιά επηρεασμένος από την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, την Θεολογία της, καθώς και τη δεοντολογία της.
Αυτό που αγνοείται από πολλούς που τον μελετούν είναι το γεγονός ότι ο αναρχισμός του Τολστόι, ο ασκητισμός του, αλλά ακόμα και μηδενισμός του, προέρχονται κατ 'ευθείαν από την Χριστιανική Ορθοδοξία η οποία έχει μακρά ασκητική παράδοση, και πολλοί Πατέρες και Μητέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας έχουν ζήσει ασκητική ζωή, και μια τέτοια πράξη είναι αυτό καθέ αυτό αναρχική και μηδενιστική για τον κόσμο από μόνη της. Ορθόδοξοι Χριστιανοί ερημίτες και ασκητές έχουν ζήσει σε όλες τις εποχές και μέχρι σήμερα, μακριά από τον κόσμο, αφού γύρισαν την πλάτη τους στην κοσμική ζωή. Ζουν από ξηρό ψωμί και λαχανικά, και περνούν μια ζωή πλήρους αποχής και εγκράτειας, στο σημείο που δεν πλένουν ούτε το σώμα τους . Είναι επομένως λάθος να πιστεύουμε ότι Τολστόι πήρε τις ιδέες του από τον Ινδουισμό ή το Βουδισμό, όπως πολλοί από τους βιογράφους του ισχυρίζονται, κυρίως λόγω της άγνοιας τους για την Χριστιανική Ορθοδοξία. Μέχρι σήμερα υπάρχουν ασκητές που ζουν στο Άγιο Όρος. Είναι επίσης γεγονός ότι Ορθόδοξοι μοναχοί και μοναχές, αλλά και λαϊκοί, έχουν έρθει επαναλελημένα σε ρήξη με τους ιθύνοντες σε διάφορες Ορθόδοξες Εκκλησίες, διότι θεωρούν ότι οι ηγέτες τους έχουν γίνει πολύ κοσμικοί και ότι έχουν ξεμακρύνει από την Ορθόδοξη Παράδοση. Συνεπώς, αυτό που έκανε ο Τολστόι, είναι ένα κοινό περιστατικό μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η μόνη διαφορά είναι ότι αυτός αφορίστηκε διότι ήταν διάσημος και μπορούσε να επηρεάσει τη σκέψη των ανθρώπων όπως και ο δικός μας συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης.
Πηγαίνοντας πίσω στο επικριτικό δοκίμιο του για τον Σαίξπηρ, ο Τολστόι έγραψε το δοκίμιο «Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη» βασισμένος πάνω στην Ορθόδοξη σκέψη και την Ορθόδοξη δεοντολογία. Αυτό αγνοείται, επίσης, από τους επικριτές του (επίσης λόγω άγνοιας για την Ορθοδοξία) πιστεύοντας ότι έγραψε αυτό το δοκίμιο από προσωπική κακία. Το τι ο Τολστόι βλέπει στον Σαίξπηρ, σωστό ή λάθος, το βλέπει έτσι λόγω της Ορθόδοξης θρησκευτικής του προέλευσης, και κάνει τα σχόλια του επηρεασμένος από αυτήν.
Ο Όρσον Γουέλς στην κριτική του «Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί» δεν κάνει καμία αναφορά στην Ορθόδοξη παράδοση και την επιρροή της στην σκέψη του Τολστόι, αλλά ξεκινάει λέγοντας «Ο Σαίξπηρ κατά την άποψη του Τολστόι, είναι ένας συγγραφέας που δεν αξίζει καθόλου, ένας από τους χειρότερους και πιο τιποτένιους συγγραφείς που έχει δει ποτέ ο κόσμος» και συνοψίζει την αποστροφή του Τολστόι για τον Σαίξπηρ με τον ακόλουθο τρόπο: «Ο κύριος ισχυρισμός του Τολστόι είναι ότι ο Σαίξπηρ είναι ένας ασήμαντος, επιφανειακός συγγραφέας, χωρίς συνεκτική φιλοσοφία, χωρίς σκέψεις ή ιδέες που αξίζει κάποιος να ενδιαφερθεί να μάθει, δεν τον ενδιαφέρει για τα κοινωνικά ή θρησκευτικά προβλήματα, χωρίς αίσθημα χαρακτήρα ή την πιθανότητα να έχει κάτι τέτοιο, και, στο μέτρο που θα μπορούσε να ειπωθεί ότι έχει μια καθορισμένη στάση, αυτή είναι κυνική, ανήθικη, και μια εγκόσμια αντίληψη για τη ζωή.
Τον κατηγορεί ότι μπαλώνει τα έργα του και ότι δεν δίνει δεκάρα για την αξιοπιστία τους, ότι ασχολείται με παραμύθια της φαντασίας και καταστάσεις που είναι αδύνατο να συμβούν στη πραγματικότητα, ότι κάνει όλους του τους χαρακτήρες να μιλούν με μια τεχνητή λουλουδένια γλώσσα που δεν έχει καμία σχέση με αυτή της πραγματικής ζωής. Τον κατηγορεί επίσης ότι ρίχνει τα πάντα και ότι δήποτε στα έργα του, μονόλογους, αποκόμματα από μπαλάντες, συζητήσεις, χυδαία αστεία και ούτω καθεξής, χωρίς να σταματήσει και να σκεφτεί αν όλα αυτά είχουν τίποτα να κάνουν με τη πλοκή, καθώς επίσης χωρίς να βάζει υπόψη την ανήθικη πολιτική εξουσία και τις άδικες κοινωνικές διακρίσεις που υφίσταντο κατά την περίοδο που ζούσε. Εν συντομία, τον κατηγορεί ότι ο ίδιος είναι ένας βιαστικός, ακατάστατος συγγραφέας, ένας άνθρωπος αμφίβολης ηθικής, και, πάνω απ' όλα, ότι δεν είναι στοχαστής.
Ωστόσο, ας διαβάσουμε τι έχει να πει ο Τολστόι ο ίδιος για το θέμα. Πιο κάτω είναι ένα μέρος του τι γράφει:
Λέων Τολστόι, Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη, 1903
Θυμάμαι την έκπληξη που ένιωσα όταν πρωτοδιάβασα τον Σαίξπηρ. Περίμενα να πάρω ένα δυνατό αίσθημα απόλαυσης, αλλά έχοντας διαβάσει, το ένα μετά το άλλο, αυτά που θεωρούνται ως τα καλύτερα έργα του, Βασιλιάς Ληρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Άμλετ, Μάκβεθ, όχι μόνο δεν αισθάνθηκα χαρά, αλλά ένιωσα μια ακαταμάχητη αποστροφή και ανία, και εξέφρασα αμφιβολίες για το κατά πόσον θα ήταν παράλογο εκ μέρους μου να έχω τέτοιο συναίσθημα για αυτά τα έργα που θεωρούνται ως τα κορυφαία της τελειότητας από τον πολιτισμένο κόσμο να είναι άνευ σημασίας και πιθανόν άσχημα, ή αν η σημασία που αυτός ο πολιτισμένος κόσμος αποδίδει στα έργα του Σαίξπηρ να είναι η ίδια παράλογη. Η κατάπληξη μου αυξήθηκε από το γεγονός ότι εγώ πάντα έτρεφα ιδιαίτερη αίσθηση για την ομορφιά της ποίησης σε κάθε της μορφή. Τότε γιατί καλλιτεχνικά έργα που αναγνωρίζονται από όλο τον κόσμο, ως έργα ενός ιδιοφυία - τα έργα του Σαίξπηρ - όχι μόνο δεν μου προκαλούν ευχαρίστηση, αλλά με δυσαρεστούν;
...Όλοι οι χαρακτήρες του μιλούν, όχι τη δική τους, αλλά πάντα μια και την ίδια σεξπιρική ξιπασμένη και αφύσικη γλώσσα, την οποία όχι μόνο δεν μπορούσαν να μιλήσουν, αλλά την οποία κανένας ζωνανός άνθρωπος δεν έχει μιλήσει ποτέ ή πρόκειται να μιλήσει .... Από τα πρώτα λόγια του, διαφαίνεται η υπερβολή: η υπερβολή των γεγονότων, η υπερβολή του συναισθήματος, και η υπερβολή των αποτελεσμάτων. Αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως ότι δεν πιστεύει σε αυτά που λέει, ότι δεν είναι καθόλου αναγκαίο για αυτόν, ότι επινοεί τα γεγονότα που περιγράφει και αδιαφορεί για τους χαρακτήρες του - ότι τους έχει σχεδιάσει μόνο για τη σκηνή και ως εκ τούτου τους καθιστά να κάνουν και να λένε μόνο ό, τι μπορεί να επιτύχει για το κοινό του, και έτσι δεν πιστεύουμε ούτε στα γεγονότα ή στις ενέργειες ή τα βάσανα των χαρακτήρων του.
Μόνο αυτός μπορεί να γράψει ένα δράμα που δεν έχει κάτι να πει στους ανθρώπους, και κάτι που έχει τη μέγιστη σημασία για αυτούς: όπως η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, το Σύμπαν, τ Όλον, την Αιωνιότητα, το άπειρο. Αλλά όταν, χάρη στις γερμανικές θεωρίες για αντικειμενική τέχνη, αποδείχθηκε η ιδέα ότι για το δράμα όλα αυτά ήταν εντελώς περιττά, στη συνέχεια, έγινε φανερό πως ένας συγγραφέας σαν τον Σαίξπηρ - που δεν είχαν αναπτυχθεί στο μυαλό του θρησκευτικές πεποιθήσεις ορθές για την εποχή του, ο οποίος, στην πραγματικότητα, δεν είχε καθόλου θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά γέμισε το δράμα του απ΄ όλα τα πιθανά συμβάντα, φρίκη, ανοησίες, συζητήσεις, και επιπτώσεις - θα μπορούσε να φαίνεται ότι είναι ένας δραματικός συγγραφέας με την μεγαλύτερη ιδιοφυία.
Αλλά όλα αυτά είναι εξωτερικοί λόγοι. Η θεμελιώδης εσωτερική αιτία της φήμης του Σαίξπηρ ήταν και είναι ότι τα δράματα του αντιστοιχούσαν στην άθρησκη και ανήθικη νοοτροπία των ανώτερων τάξεων της εποχής του και της δικής μας.
Εκτός από τη σύνταξη μυθιστορημάτων, ο Τολστόι έγραψε επίσης μια σειρά δοκιμίων που είναι το λιγότερο γνωστό μέρος του έργου του. Σ' ένα από τα δοκίμια αυτά που έχει τον τίτλο «Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη», που έγραψε το 1903, αποδοκιμάζει χωρίς οίκτρο τον Σαίξπηρ, και όπως γράφει ο Όρσον Γουέλς στην κριτική του «Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί», δεν είναι καν ένα δοκίμιο που μπορεί εύκολα να αποκτήσει κανείς, το λάχιστον σ' αγγλική μετάφραση. Πρέπει να προστεθεί εδώ ότι είναι ακόμη πιο δύσκολο να βρεθεί μια ελληνική μετάφραση.
Κατά την μετέπειτα διάρκεια της ζωής του, ο Τολστόι ο οποίος ήταν ένας από τα πλούσια μέλη της ρωσικής αριστοκρατίας, είχε μετατραπεί ως ένας ένθερμος Χριστιανός, αναρχικός και ειρηνιστής, μηδενιστικής και χορτοφάγος, που ζούσε μια ασκητική ζωή με αγνότητα και σεξουαλική αποχή. Ο Τολστόι, αφορίστηκε τελικά από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, επειδή πήγε ενάντια στη διαφθορά και τη κατάχρηση εξουσίας που ασκούσαν οι ιθύνοντες της Εκκλησίας. Παρόλαυτά, ο Τολστόι ήταν βαθιά επηρεασμένος από την Ορθόδοξη Χριστιανική παράδοση, την Θεολογία της, καθώς και τη δεοντολογία της.
Αυτό που αγνοείται από πολλούς που τον μελετούν είναι το γεγονός ότι ο αναρχισμός του Τολστόι, ο ασκητισμός του, αλλά ακόμα και μηδενισμός του, προέρχονται κατ 'ευθείαν από την Χριστιανική Ορθοδοξία η οποία έχει μακρά ασκητική παράδοση, και πολλοί Πατέρες και Μητέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας έχουν ζήσει ασκητική ζωή, και μια τέτοια πράξη είναι αυτό καθέ αυτό αναρχική και μηδενιστική για τον κόσμο από μόνη της. Ορθόδοξοι Χριστιανοί ερημίτες και ασκητές έχουν ζήσει σε όλες τις εποχές και μέχρι σήμερα, μακριά από τον κόσμο, αφού γύρισαν την πλάτη τους στην κοσμική ζωή. Ζουν από ξηρό ψωμί και λαχανικά, και περνούν μια ζωή πλήρους αποχής και εγκράτειας, στο σημείο που δεν πλένουν ούτε το σώμα τους . Είναι επομένως λάθος να πιστεύουμε ότι Τολστόι πήρε τις ιδέες του από τον Ινδουισμό ή το Βουδισμό, όπως πολλοί από τους βιογράφους του ισχυρίζονται, κυρίως λόγω της άγνοιας τους για την Χριστιανική Ορθοδοξία. Μέχρι σήμερα υπάρχουν ασκητές που ζουν στο Άγιο Όρος. Είναι επίσης γεγονός ότι Ορθόδοξοι μοναχοί και μοναχές, αλλά και λαϊκοί, έχουν έρθει επαναλελημένα σε ρήξη με τους ιθύνοντες σε διάφορες Ορθόδοξες Εκκλησίες, διότι θεωρούν ότι οι ηγέτες τους έχουν γίνει πολύ κοσμικοί και ότι έχουν ξεμακρύνει από την Ορθόδοξη Παράδοση. Συνεπώς, αυτό που έκανε ο Τολστόι, είναι ένα κοινό περιστατικό μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η μόνη διαφορά είναι ότι αυτός αφορίστηκε διότι ήταν διάσημος και μπορούσε να επηρεάσει τη σκέψη των ανθρώπων όπως και ο δικός μας συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης.
Πηγαίνοντας πίσω στο επικριτικό δοκίμιο του για τον Σαίξπηρ, ο Τολστόι έγραψε το δοκίμιο «Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη» βασισμένος πάνω στην Ορθόδοξη σκέψη και την Ορθόδοξη δεοντολογία. Αυτό αγνοείται, επίσης, από τους επικριτές του (επίσης λόγω άγνοιας για την Ορθοδοξία) πιστεύοντας ότι έγραψε αυτό το δοκίμιο από προσωπική κακία. Το τι ο Τολστόι βλέπει στον Σαίξπηρ, σωστό ή λάθος, το βλέπει έτσι λόγω της Ορθόδοξης θρησκευτικής του προέλευσης, και κάνει τα σχόλια του επηρεασμένος από αυτήν.
Ο Όρσον Γουέλς στην κριτική του «Ο Τολστόι, ο Σαίξπηρ και οι τρελοί» δεν κάνει καμία αναφορά στην Ορθόδοξη παράδοση και την επιρροή της στην σκέψη του Τολστόι, αλλά ξεκινάει λέγοντας «Ο Σαίξπηρ κατά την άποψη του Τολστόι, είναι ένας συγγραφέας που δεν αξίζει καθόλου, ένας από τους χειρότερους και πιο τιποτένιους συγγραφείς που έχει δει ποτέ ο κόσμος» και συνοψίζει την αποστροφή του Τολστόι για τον Σαίξπηρ με τον ακόλουθο τρόπο: «Ο κύριος ισχυρισμός του Τολστόι είναι ότι ο Σαίξπηρ είναι ένας ασήμαντος, επιφανειακός συγγραφέας, χωρίς συνεκτική φιλοσοφία, χωρίς σκέψεις ή ιδέες που αξίζει κάποιος να ενδιαφερθεί να μάθει, δεν τον ενδιαφέρει για τα κοινωνικά ή θρησκευτικά προβλήματα, χωρίς αίσθημα χαρακτήρα ή την πιθανότητα να έχει κάτι τέτοιο, και, στο μέτρο που θα μπορούσε να ειπωθεί ότι έχει μια καθορισμένη στάση, αυτή είναι κυνική, ανήθικη, και μια εγκόσμια αντίληψη για τη ζωή.
Τον κατηγορεί ότι μπαλώνει τα έργα του και ότι δεν δίνει δεκάρα για την αξιοπιστία τους, ότι ασχολείται με παραμύθια της φαντασίας και καταστάσεις που είναι αδύνατο να συμβούν στη πραγματικότητα, ότι κάνει όλους του τους χαρακτήρες να μιλούν με μια τεχνητή λουλουδένια γλώσσα που δεν έχει καμία σχέση με αυτή της πραγματικής ζωής. Τον κατηγορεί επίσης ότι ρίχνει τα πάντα και ότι δήποτε στα έργα του, μονόλογους, αποκόμματα από μπαλάντες, συζητήσεις, χυδαία αστεία και ούτω καθεξής, χωρίς να σταματήσει και να σκεφτεί αν όλα αυτά είχουν τίποτα να κάνουν με τη πλοκή, καθώς επίσης χωρίς να βάζει υπόψη την ανήθικη πολιτική εξουσία και τις άδικες κοινωνικές διακρίσεις που υφίσταντο κατά την περίοδο που ζούσε. Εν συντομία, τον κατηγορεί ότι ο ίδιος είναι ένας βιαστικός, ακατάστατος συγγραφέας, ένας άνθρωπος αμφίβολης ηθικής, και, πάνω απ' όλα, ότι δεν είναι στοχαστής.
Ωστόσο, ας διαβάσουμε τι έχει να πει ο Τολστόι ο ίδιος για το θέμα. Πιο κάτω είναι ένα μέρος του τι γράφει:
Λέων Τολστόι, Ο Σαίξπηρ και η δραματική τέχνη, 1903
Θυμάμαι την έκπληξη που ένιωσα όταν πρωτοδιάβασα τον Σαίξπηρ. Περίμενα να πάρω ένα δυνατό αίσθημα απόλαυσης, αλλά έχοντας διαβάσει, το ένα μετά το άλλο, αυτά που θεωρούνται ως τα καλύτερα έργα του, Βασιλιάς Ληρ, Ρωμαίος και Ιουλιέτα, Άμλετ, Μάκβεθ, όχι μόνο δεν αισθάνθηκα χαρά, αλλά ένιωσα μια ακαταμάχητη αποστροφή και ανία, και εξέφρασα αμφιβολίες για το κατά πόσον θα ήταν παράλογο εκ μέρους μου να έχω τέτοιο συναίσθημα για αυτά τα έργα που θεωρούνται ως τα κορυφαία της τελειότητας από τον πολιτισμένο κόσμο να είναι άνευ σημασίας και πιθανόν άσχημα, ή αν η σημασία που αυτός ο πολιτισμένος κόσμος αποδίδει στα έργα του Σαίξπηρ να είναι η ίδια παράλογη. Η κατάπληξη μου αυξήθηκε από το γεγονός ότι εγώ πάντα έτρεφα ιδιαίτερη αίσθηση για την ομορφιά της ποίησης σε κάθε της μορφή. Τότε γιατί καλλιτεχνικά έργα που αναγνωρίζονται από όλο τον κόσμο, ως έργα ενός ιδιοφυία - τα έργα του Σαίξπηρ - όχι μόνο δεν μου προκαλούν ευχαρίστηση, αλλά με δυσαρεστούν;
...Όλοι οι χαρακτήρες του μιλούν, όχι τη δική τους, αλλά πάντα μια και την ίδια σεξπιρική ξιπασμένη και αφύσικη γλώσσα, την οποία όχι μόνο δεν μπορούσαν να μιλήσουν, αλλά την οποία κανένας ζωνανός άνθρωπος δεν έχει μιλήσει ποτέ ή πρόκειται να μιλήσει .... Από τα πρώτα λόγια του, διαφαίνεται η υπερβολή: η υπερβολή των γεγονότων, η υπερβολή του συναισθήματος, και η υπερβολή των αποτελεσμάτων. Αντιλαμβάνεται κανείς αμέσως ότι δεν πιστεύει σε αυτά που λέει, ότι δεν είναι καθόλου αναγκαίο για αυτόν, ότι επινοεί τα γεγονότα που περιγράφει και αδιαφορεί για τους χαρακτήρες του - ότι τους έχει σχεδιάσει μόνο για τη σκηνή και ως εκ τούτου τους καθιστά να κάνουν και να λένε μόνο ό, τι μπορεί να επιτύχει για το κοινό του, και έτσι δεν πιστεύουμε ούτε στα γεγονότα ή στις ενέργειες ή τα βάσανα των χαρακτήρων του.
Μόνο αυτός μπορεί να γράψει ένα δράμα που δεν έχει κάτι να πει στους ανθρώπους, και κάτι που έχει τη μέγιστη σημασία για αυτούς: όπως η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, το Σύμπαν, τ Όλον, την Αιωνιότητα, το άπειρο. Αλλά όταν, χάρη στις γερμανικές θεωρίες για αντικειμενική τέχνη, αποδείχθηκε η ιδέα ότι για το δράμα όλα αυτά ήταν εντελώς περιττά, στη συνέχεια, έγινε φανερό πως ένας συγγραφέας σαν τον Σαίξπηρ - που δεν είχαν αναπτυχθεί στο μυαλό του θρησκευτικές πεποιθήσεις ορθές για την εποχή του, ο οποίος, στην πραγματικότητα, δεν είχε καθόλου θρησκευτικές πεποιθήσεις, αλλά γέμισε το δράμα του απ΄ όλα τα πιθανά συμβάντα, φρίκη, ανοησίες, συζητήσεις, και επιπτώσεις - θα μπορούσε να φαίνεται ότι είναι ένας δραματικός συγγραφέας με την μεγαλύτερη ιδιοφυία.
Αλλά όλα αυτά είναι εξωτερικοί λόγοι. Η θεμελιώδης εσωτερική αιτία της φήμης του Σαίξπηρ ήταν και είναι ότι τα δράματα του αντιστοιχούσαν στην άθρησκη και ανήθικη νοοτροπία των ανώτερων τάξεων της εποχής του και της δικής μας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου