Η αλήθεια στον Αγιογραφικό και Αγιοπατερικό παραβολικό λόγο.

Ταπείνωση του νου, πίστη
και αληθινότητα

Η Εκκλησία μάς προκαλεί να πιστέψουμε δηλαδή να υπερβούμε τις γνωσιολογικές και υπαρξιακές μας ανασφάλειες και να παραδοθούμε στο Θεό μέσα από την πρακτική μας ζωή.
Η ορθόδοξη θεολογία δεν θεμελιώνεται σε αντικειμενικές αλήθειες που μπορούν να αποδειχθούν. Δεν ενδιαφέρεται για την αντικειμενική περιγραφή του κόσμου, για εκμετάλλευση ή ωφελιμιστική χρήση. Δεν εστιάζει στη γνώση και τη χρήση αλλά στον αγιασμό και τη σωτηρία. Γι αυτό η εκφραστική της προσομοιάζει περισσότερο στην ποίηση παρά στην επιστήμη. Η ποίηση κρυπτογραφεί αισθητικά την εμπειρία, η επιστήμη περιγράφει αντικειμενικά τα όντα, η Εκκλησία νοηματοδοτεί πνευματικά την ύπαρξη.
Η Εκκλησία δεν περιγράφει την πραγματικότητα, προσδίδει στο Είναι πνευματικό νόημα. Η Εκκλησία αντιλαμβάνεται, ερμηνεύει, εξηγεί και εκφράζεται με τρόπο ξένο για τη συνηθισμένη κοσμική λογική. Αναφέρεται σε ξένα πράγματα με ξένο τρόπο. Γι' αυτό ο λόγος της είναι συνήθως παραβολικός.

Φυσικό και πνευματικό επίπεδο ερμηνείας 

Δεν υπάρχει ένα απόλυτο κριτήριο αξιολόγησης της αληθινότητας. Ούτε και ένας μόνο τρόπος για να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε ένα φαινόμενο.

Παράδειγμα Α'
- Η σελήνη σε φυσικό επίπεδο είναι ο δορυφόρος της γης που αντανακλά τη νύχτα το φως του ήλιου.
Η σελήνη ως προς την φυσικότητά της αυτή καθ' εαυτή δεν διαθέτει ωραιότητα ή πνευματικότητα. Αλλά και κάθε προσπάθεια λογικής ερμηνείας της ωραιότητας της σελήνης δεν ερμηνεύει την ίδια την ωραιότητά της αυτή καθ' εαυτή αλλά τις φυσικές τις προϋποθέσεις. σημ 1.
Η ανθρώπινη συνειδητότητα-εσωτερικότητα προσδίδει στη σελήνη ιδιώματα που υπερβαίνουν τη φυσικότητα. Ο άνθρωπος μπορεί να κοινωνήσει βιωματικά με το φως του φεγγαριού και να νιώσει κατάνυξη, θαυμασμό, χαρά, θλίψη ή απορία. Η φυσική σχέση του ανθρώπου με τη σελήνη καταλήγει στην περιγραφή του δορυφόρου της γης με φυσικούς-επιστημονικούς όρους. Η μετα-φυσική σχέση του ανθρώπου με το φεγγάρι συγκλονίζει την εσωτερικότητα και εικονίζεται με ποιητικούς-πνευματικούς χαρακτηρισμούς.

Πίνακας 1.
Στην πρώτη περίπτωση το φεγγάρι είναι φυσικό αντικείμενο. Στην δεύτερη περίπτωση το φεγγάρι προσλαμβάνει μεταφυσικές (πέρα από τις φυσικές) ιδιότητες.

Α' Φυσικό επίπεδο	Β' Πνευματικό επίπεδο
Σελήνη	Φεγγάρι. σημ.2
Δορυφόρος της γης	'Οτι όψομαι τους ουρανούς έργα των δακτύλων σου, σελήνην και αστέρας, ά συ εθεμελίωσας. ψαλμός 8ος
Ακτίνα, μάζα, πυκνότητα, ταχύτητα διαφυγής, ατμόσφαιρα.	Δοξολογία, ευχαριστία, ταπείνωση, κατάνυξη, παράκληση. Ευλογείτε, ήλιος και σελήνη, άστρα του ουρανού, τον Κύριον Ωδή ογδόη
Επιφάνεια, χημική σύσταση, θερμοκρασία.	Σελήνη λαμπραίς ταίς ακτίσι τώ κόσμω συνεκλαμπρύνεται ... σέ δοξάζει σελήνη, σοί εντυγχάνει τά άστρα, σοί υπακούει τό φώς, σέ φρίττουσιν άβυσσοι ... Ακολ. Φώτων
Προέλευση σημ. 3	Εποίησε σελήνην εις καιρούς· ο ήλιος έγνω την δύσιν αυτού. 'Εθου σκότος, και εγένετο νύξ. ψαλμός 102ος
Εξερεύνηση, διαστημικές αποστολές	Αινείτε αυτόν, ήλιος και σελήνη· αινείτε αυτόν, πάντα τα άστρα και το φως. Αινείτε αυτόν, οι ουρανοί των ουρανών. ψαλμός 148ος
Αντικειμενικές επιδράσεις στο ζωικό και το φυτικό βασίλειο	Επήρθη ο ήλιος, και η σελήνη έστη εν τη τάξει αυτής εις φως βολίδες σου πορεύσονται, εις φέγγος αστραπής όπλων σου. Ωδή τρίτη

  Παράδειγμα Β'
  - Στους στίχους του Διονυσίου Σολωμού "Έστησ΄ ο Έρωτας χορό με τον ξανθό Απρίλη, κ' η φύσις ηύρε την καλή και την γλυκειά της ώρα" δεν περιγράφεται αντικειμενικά ένα φυσικό γεγονός αλλά μαρτυρείται η εμπειρία σχέσης του ποιητή με τη φύση. Ο ποιητικός-αισθητικός λόγος υποδηλώνει μια εμπειρική-αισθητική αλήθεια η οποία δεν διαθέτει αντικειμενική ισχύ αλλά βιωματική ένταση.
Παράδειγμα Γ'
- Στην Κυριακή προσευχή με τη φράση "Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς" δεν περιγράφεται αντικειμενικά η φυσική-βιολογική σχέση του ανθρώπου με το Δημιουργό του αλλά μαρτυρείται η οντολογική-προσωπική μας σχέση με το Θεό. Ο πνευματικός, θεολογικός λόγος υποδηλώνει μια υπερ-προσωπική αλήθεια η οποία δεν διαθέτει αντικειμενική ισχύ αλλά πνευματικό δυναμισμό.
"Εν τοις ουρανοίς" δεν σημαίνει στο διάστημα των άστρων και των πλανητών αλλά στη βασιλεία του πνεύματος δηλαδή στην πνευματική διάσταση όπου τα πάντα πληροί η Χάρη του Αγίου Πνεύματος και ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει την πληρότητα της ερωτικής του σχέσης με τον Θεό.
Κατά βάθος δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι σημαίνει "πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς" εκτός και αν αυτό μας αποκαλυφθεί από τον ίδιο τον Πατέρα δια του Υιού εν Αγίω Πνεύματι. Αλλά ακόμη και αν το καταλάβουμε (ή καλύτερα αν μας επισκεφθεί και μας κατα-λάβει αυτή η ίδια η αλήθεια της Πατρότητας του Θεού) δεν μπορούμε να το εξηγήσουμε σε κάποιον άλλο που δεν έχει βιώσει αυτή την αποκάλυψη.

Το βαθύτερο νόημα
της παραβολής

Παραβολή: Ετυμολογία: Παρά-βάλλω = Ρίχνω στο πλάι. Εξακοντίζω παραπλεύρως. Παρα-βολή = Παράπλευρη βολή, πλαϊνή ρίψη. Υπάρχει ένα δεύτερο βαθύτερο νόημα το οποίο "βάλλεται" μαζί με το πρώτο επιφανειακό νόημα. Στα Εβραϊκά: meshalim = μυστηριώδης λόγος.

 

- Η παραβολή παρα - βάλλει μηνύματα πέρα από τα ιστορικά γεγονότα που αφορούν στην πλοκή της αφήγησης. Επιτρέπει στον κάθε αναγνώστη ή ακροατή να δει και να καταλάβει τόσα πνευματικά νοήματα όσα του επιτρέπουν οι πνευματικές του δυνατότητες και η θεολογική του κατάρτιση. Παιδαγωγεί μυστικά αποκαλύπτοντας αλληγορικά πνευματικές, ηθικές, ψυχολογικές,υπαρξιακές και φυσικές αλήθειες. Το βαθύτερο νοηματικό περιεχόμενο της παραβολής είναι κρυφό και δεν διακρίνεται με την πρώτη ματιά αλλά αν δεν μπορέσει κανείς να διεισδύσει στο βαθύτερο αυτό περιεχόμενο τότε η παραβολή είναι μόνο μια ανόητη ιστορία.

 - Οι επιφανειακές λεπτομέρειες που αφορούν στην διήγηση δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία. Ο παραβολικός λόγος διεισδύει βαθύτερα στο Είναι από την αντικειμενική περιγραφή. Μας ξεναγεί σε βαθύτερες πτυχές της ζωής και του θανάτου. Δεν είναι ψέμα αλλά εικονική μεταφορά αληθειών οι οποίες δεν μπορούν να δηλωθούν με διαφορετικό τρόπο. Η παραβολή δεν είναι αντίθετη με την αλήθεια. Είναι αλήθεια ειπωμένη με τη μορφή μιας ιστορίας (παραβολικά). Αλήθεια εκφρασμένη αφηγηματικά. Οι μυστικές αλήθειες δεν είναι μυστικές επειδή κάποιοι θέλουν να τις κρατήσουν κρυφές. Απλά δεν ανακοινώνονται στο επίπεδο του λόγου αλλά κοινωνούνται και αποκαλύπτονται στην υπερπροσωπική διάσταση. σημ. 4
  - Αυτό που εκφράζει η παραβολή δεν μπορεί να λεχθεί με άλλο τρόπο. Δεν πρόκειται για ιδέες ή για θεολογικές διατυπώσεις. Η ερμηνεία μας οδηγεί σε αυτό που δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς την παραβολή. Δεν κοιτάμε μέσα από την παραβολή σαν μέσα από παράθυρο για να δούμε κάτι άλλο αλλά η ίδια η διήγηση εμπεριέχει αισθητικά και πνευματικά μηνύματα τα οποία δεν χωράνε στα σχήματα του ορθού λόγου. Από την επιφάνειά της διήγησης διαχέεται ένα υπέρ-πραγματικό φως το οποίο δεν θα μπορούσε να φανεί αν δεν είχε τη μορφή της παραβολής.
.
  - Για τον πνευματικό άνθρωπο η παραβολή δεν είναι απλά ένα λογοτεχνικό σχήμα που σηματοδοτεί μεταφορικά τις αλήθειες του πνεύματος. Ο άγιος ζει τα πάντα παραβολικά. Βλέπει, κατανοεί και ερμηνεύει παραβολικά όχι μόνο τα αγιογραφικά κείμενα αλλά και τον φυσικό κόσμο και τα ιστορικά γεγονότα. Όλα όσα υπάρχουν μέσα και έξω και πάνω και κάτω συνυφαίνονται εμπειρικά και θεωρητικά με την απανταχού παρουσία του Θεού. Όλα φανερώνουν το Θεό και όλα φανερώνονται από τον Θεό.
Παραβολικά είναι τα μάτια και το στόμα του αγίου. Παραβολική είναι η ίδια του η ζωή. Όλα όσα τον αγγίζουν και όλα όσα αγγίζει με το σώμα το νου και την καρδιά του αναμορφώνονται κάτω από το φως της Χάριτος. Ο άγιος αδιαλείπτως παραβάλλει το πνευματικό με το κοσμικό, το αιώνιο με το χρονικό, το αθάνατο με το θνητό, το άγιο με το αμαρτωλό. Αυτό που προσλαμβάνει ή εκφράζει ως σημαντικό και αληθινό είναι ξένο για τις αντιληπτικές προσλαμβάνουσες του ανθρώπου που ζει μακριά από τη Χάρη. Ο λόγος του διαθλάται μέσα από το φως της Χάρης γι αυτό όταν μιλά παραμιλά, όταν βάλλει το λόγο .. παρα-βάλλει

Γνώση, υπέρβαση, ταπείνωση

Η πνευματική ζωή
δεν βιώνεται ως
ψυχολογική, βιωματική, ατομική εμπειρία
αλλά αποκαλύπτεται ως
υπερβατικό, υπεραισθητικό και υπερπροσωπικό
γεγονός.

 - Στο επίπεδο της πνευματικής γνωσιολογίας δεν έχει ιδιαίτερη σημασία η αντικειμενική ερμηνεία των γεγονότων. Τα βιωματικά περιεχόμενα των αντιληπτικών δυνατοτήτων δεν θεωρούνται πηγή των πνευματικών εμπειριών. Για την πνευματική (και την αισθητική) γνωσιολογία η αντικειμενικότητα δεν είναι καθοριστική. Το αληθινό δεν αντλεί εγκυρότητα από τη συμφωνία του με την αντικειμενικότητα αλλά από την ένταση με την οποία δυναμοποιεί, δονεί και νοηματοδοτεί την ανθρώπινη εσωτερικότητα.

 - Στην Εκκλησία το κέντρο του κόσμου είναι ο Θεός και όχι ο εαυτός μου. Αυτό που αισθάνομαι να αντι-κείται στη συνειδητότητά μου ως υπερβατικό είναι πιο σημαντικό από την ατομική μου υποκειμενικότητα. Εν ταπεινώσει αποδίδω τη δύναμη, την αρχή, την εξουσία, το λόγο και την αλήθεια σε αυτό που αντί-κείται ως αντι-κείμενο στη συνειδητότητα ή καλύτερα υπερ-κείται ως υπερκείμενο υπερβατικό ον ή υπερβατικό πρόσωπο.
Επειδή αυτό που ζω δεν είναι δικό μου ούτε μπορεί να ανήκει σε κάτι από όσα γνωρίζω ότι υπάρχουν σε αυτό τον κόσμο πιστεύω ότι η υπερβατική εμπειρία δεν κτίζεται μέσα μου αλλά μου δωρίζεται από το χώρο της υπέρβασης ως Χάρη του Θεού.
  - Η προσλαμβάνουσα συνειδητότητα συγκλονίζεται από το μεγαλείο της υπερβατικής, αποκεκαλυμμένης δόξας. Χάνει τον έλεγχο, ταπεινώνεται και παραδίδεται άνευ όρων στην άρχουσα, παντοδύναμη, πνευματική πληρότητα.
Στο βιωματικό βάθος αυτής της υπερβατικής πνευματικής εμπειρίας η διαφορά ανάμεσα στο εγώ και το μη εγώ διαλύεται και ο άνθρωπος αίρεται άκων στο ύψος της μυστικής εμβίωσης όπου τα πάντα είναι Ένα. Στην Ορθόδοξη Χριστιανική Εκκλησία όπου το κέντρο είναι ο Χριστός τα πάντα γίνονται Χριστός. Ο πιστός και ιδιαίτερα ο νηπτικός, ασκητής απεκδύεται τον κόσμο και ενδύεται το Χριστό. Ζει τη χαρά του Χριστού αλλά και τη φοβερή άβυσσο της απουσίας Του. Παρηγοριά του, χαρά του, ζωή του είναι ο Χριστός. Τρέφεται από τον έρωτά του για τον Χριστό. Όταν ο έρωτας αυτός μαραίνεται, όταν η Χάρη αποσύρεται ο πιστός πληγώνεται θανάσιμα και γεύεται την κόλαση. Αιωρείται απαρηγόρητος πάνω από την άβυσσο του μηδενός. Όταν χάνει το Χριστό χάνει τα πάντα διότι στην ουσία δεν έχει τίποτε άλλο. Όλα τα περιεχόμενα της ζωής του είναι οργανικά δεμένα με τον Χριστό. Αγαπάει τη γυναίκα του, τα παιδιά του και τους συνανθρώπους του με τη Χάρη του Θεού. Εργάζεται με τη Χάρη του Θεού. Όλες οι πράξεις του είναι δοξολογία, ευχαριστία ή αγώνας με τον Χριστό και για το Χριστό. Η απομάκρυνση από τον ορίζοντα της Χάριτος βιώνεται ως κόλαση ή προσωπικός θάνατος. Η επίσκεψη της Χάριτος του Θεού βιώνεται ως παράδεισος και προσωπική ανάσταση.
Με τη νίψη και την προσευχή ο χριστιανός δεν προσκολλάται σε καμιά συγκεκριμένη μορφή αλλά ελευθερώνεται από όλα τα αισθητά και τα νοητά.
Το εγώ ταπεινώνεται και συντρίβεται. Η συνειδητότητα ελευθερώνεται από τα δεσμά του χώρου και του χρόνου. Η απόσταση ανάμεσα στο εδώ και το εκεί, το πριν και το μετά καταργούνται. Το εγώ χάνει τη δύναμή του. Δεν υπάρχει πόνος, λύπη και στεναγμός αλλά ζωή ατελεύτητος. Εφόσον το εγώ νεκρώνεται η πηγή των πνευματικών βιωμάτων αποδίδεται αναπόφευκτα σε κάτι που είναι πέρα από τον ατομικό εαυτό.
Δεν υπάρχει πλέον το εγώ και το εσύ, το δικό μου και το ξένο. Η αγία βάση πάνω στην οποία όλα θεμελιώνονται είναι ο Χριστός. Όταν όλα τα δεδομένα του κόσμου γίνουν σκιάς ασθενέστερα και ονείρων απατηλότερα, ο χριστιανός μένει μόνος, ξένος από όλα όσα γίνονται σε φυσικό, κοινωνικό, ψυχολογικό επίπεδο. Τότε αυτό που μένει είναι μόνο ο Χριστός. Τα πάντα και εν πάσι Χριστός, η αλήθεια και η ζωή

Αλήθεια και παραβολή

- Όταν μας έχει δωριθεί προσωπική γεύση των Αληθειών του Πνεύματος μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη φυσική μας γλώσσα αλλά τότε οι λέξεις μεταρσιώνονται σε πνευματικά σύμβολα, φορτίζονται με πνευματικό άλως και αποκτούν ευρύτερη μετα - περιγραφική σημασία. Οι παραβολικές αλήθειες στα αυτιά των Αγίων σημαίνουν σαν χαριτωμένες καμπάνες, στα αυτιά των ανυποψίαστων κωφεύουν σαν γράμματα του νόμου.
Η παραβολική σημειολογία ανάγει το ενθαδικό στο επέκεινα. Επιτρέπει στο επέκεινα να φωτίσει το ενθαδικό. Αναφέρεται στο γνωστό καθημερινό για να σημάνει το βαθύτερο πνευματικό μέσα από όσα δεν μπορούν να αναλυθούν, να επεξηγηθούν και να αποδειχθούν. 

 - Ο αγιογραφικός, παραβολικός λόγος διασώζει και εμπλουτίζει τη δυνατότητα της αγάπης. Μιλά στην καρδιά του ανθρώπου και την ξεσηκώνει για να την παραδώσει σωτηριολογικά στην αγάπη.
Δεν γνωρίζουμε με απόλυτο τρόπο την όντως πραγματικότητα. Αυτό που νοησιαρχικά θεωρείται ανοησία, βιωματικά και καρδιακά μπορεί να είναι ζωή και σωτηρία.
Η οντολογική αληθινότητα υπερβαίνει το επίπεδο της αντικειμενικότητας. Οφείλουμε να είμαστε ανοιχτοί στην πληρότητα της ζωής. Να μην συρρικνώνουμε την πραγματικότητα για να χωρέσει στα νοητικά σχήματα που διαθέτουμε. Είναι προτιμότερο να διευρύνουμε τη συνειδητότητά μας και να την ταπεινώνουμε απέναντι σε αυτό που όντως Είναι για να μην προδίδουμε αυτό που είναι εσχάτως Αληθινό.

 - Οι φυσικοί νόμοι που διέπουν το σύμπαν γνωρίζονται με το συνειδητό κομμάτι του εαυτού μας. Η Αλήθεια του Πνεύματος προσκυνείται με όλο μας το είναι. Η φυσιολογία των όντων ανακαλύπτεται με την εφαρμογή της επιστημονικής μεθοδολογίας. Η πνευματική δύναμη που συνέχει τα όντα συναντάται προσωπικά μετά από την κένωση της υπάρξεως. Η ταπείνωση μαρτυρεί τα μυστικά του σύμπαντος. Το μεγάλο μυστικό δεν ανακοινώνεται ως αντικειμενική πληροφορία βιώνεται ως σταυροαναστάσιμη εορτή. Το μυστικό δεν κρατείται κρυφό από κάποιους. Απλά δεν αποκαλύπτεται με τη μορφή του λόγου. Το μυστικό δεν φυλάσσεται κρυφό για να μην το συναντήσεις. Σε καταδιώκει και μάχεται για να σου δωριθεί και να σε λυτρώσει από τις ελλείψεις. Το μυστικό ανθίζει πάνω στο Σταυρό και περιμένει να του δώσεις τη ζωή σου για να το ζήσεις.

------------------

Σημ. 1. Η αισθητική εμπειρία της ωραιότητας δεν εξαντλείται στο επίπεδο της ερμηνείας της. Αναφέρουμε για παράδειγμα την ακόλουθη ερμηνεία της ωραιότητας της πανσέληνου από ένα φυσικό επιστήμονα. Η ερμηνεία της ωραιότητας είναι ξένη από την ίδια την ωραιότητα αυτή καθ' εαυτή.
"Αυτός είναι και ένας από τους βασικότερους λόγους που το αυγουστιάτικο φεγγάρι φημίζεται για την ομορφιά του ... Επειδή η Σελήνη τον Αύγουστο όταν μεσουρανεί, δηλαδή όταν βρίσκεται στο μέγιστο ύψος, δεν φθάνει πολύ ψηλά πάνω από τον ορίζοντα, το φως της φθάνει σε εμάς διατρέχοντας μεγαλύτερο πάχος ατμόσφαιρας με αποτέλεσμα να διαχέεται και να απορροφάται το κυανό τμήμα του χρώματός της και να φθάνει στα μάτια μας πιο έντονο το κόκκινο….. Ένας άλλος λόγος που η αυγουστιάτικη πανσέληνος είναι τόσο φημισμένη είναι επειδή αυτή την εποχή τη βλέπουμε σχετικά χαμηλά, κοντά στον ορίζοντα και φυσικά επειδή το καλοκαίρι ο ουρανός είναι συνήθως ανέφελος και επομένως είναι πιο εύκολα παρατηρήσιμη. Εφημ. Το Βήμα. Κυριακή 13 Αυγούστου 2000, Γ. Σειραδάκης, καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Σημ. 2. Η γιαγιά μου η Καλατίνα υποστήριζε με επιμονή ότι οι άνθρωποι δεν πήγαν ποτέ στο φεγγάρι. Τότε απορούσα με την στενοκεφαλιά της. Πως είναι δυνατόν να επιμένει ότι δεν πήγαν αφού παρακολουθήσαμε την προσσελήνωση στην τηλεόραση. Πολλά χρόνια μετά από το θάνατό της κατάλαβα ότι είχε δίκιο. Οι άνθρωποι πήγαν στη σελήνη που είναι ο δορυφόρος της γης αλλά δεν πήγαν ποτέ στο φεγγάρι. Το δικό της φεγγάρι, το φεγγαράκι της το λαμπρό το θεϊκό σημείο που ξύπναγε μέσα της προσευχή, ταπείνωση και δοξολογία.

Σημ. 3. "Οι αστρονόμοι πιστεύουν ότι η Σελήνη σχηματίστηκε όταν ένα σώμα στο μέγεθος του Άρη χτύπησε τη Γη. Με το χτύπημα εκτοξεύτηκαν ποσότητες υλικού που μπήκαν σε τροχιά γύρω από τη Γη, ενώ συγχρόνως επήλθε μια επιμήκυνση της περιόδου περιστροφής της γύρω από τον άξονά της στη σημερινή τιμή των 24 ωρών" Από που μας ήρθε η Σελήνη; Από την ιστοσελίδα του PhysicsWeb, 3 Ιουλίου 2003
http://www.physics4u.gr/news/2003/scnews995.html

Σημ.4 Το ίδιο ισχύει και για την αγιογραφία και την βυζαντινή μουσική των οποίων η "κατανόηση" εξαρτάται από τις αισθητικές και τις πνευματικές αντιληπτικές δυνατότητες του θεατή ή του ακροατή.