Μ.Παπαδάκης: O Σικελικός εσπερινός ή η ετερογονία του σκοπού

Το 1282 το Πάσχα έπεφτε νωρίς, στις 29 Μαρτίου. Όλη τη Μεγάλη εβδομάδα το νησί της Σικελίας φαινομενικά ήταν ήρεμο. Στο λιμάνι της Μεσσήνης ήταν αγκυροβολημένη μια μεγάλη αρμάδα των Ανζού.

Βασιλικοί πράκτορες, δίχως να ενδιαφέρονται για την έχθρα των σκυθρωπών χωρικών περιόδευαν ανά το νησί και επιτάσσανε όσα αποθέματα δημητριακών έβρισκαν και συγκέντρωναν αγέλες βοοειδών και χοίρων για να εξασφαλίσουν τα τρόφιμα της εκστρατείας καθώς και άλογα για τους ιππότες. Κανένας από τους Γάλλους αξιωματούχους και κανένας από τους στρατιωτικούς  που διοικούσαν τα σαρανταδύο φρούρια για τον έλεγχο  της ενδοχώρας δεν είχε παρατηρήσει κάτι περισσότερο από τη συνηθισμένη εχθρότητα που τους έδειχναν οι υποτελείς. Μεταξύ όμως των Σικελών οι οποίοι γιόρταζαν την Ανάσταση του Χριστού με τα παραδοσιακά τους τραγούδια και χορούς στους δρόμου η ατμόσφαιρα ήταν τεταμένη και εκρηκτική.

Η εκκλησία του Αγίου Πνεύματος βρίσκεται μισό μίλι νοτιοανατολικά, πίσω από το παλιό τείχος του Παλέρμο, στο χείλος του μικρού φαραγγιού του ποταμού Ορέτο. Είναι εσωτερικά και εξωτερικά ένααυστηρό κτίσμα. Τον θεμέλιο λίθο του έβαλε το 1177 ο Βάλτερ Όφαμιλ Αγγλογεννημένος Αρχιεπίσκοπος του Παλέρμο, μια μέρα που την είχε κάνει δυσοίωνη η έκλειψη του ηλίου. Ανέκαθεν τη δεύτερη μέρα του Πάσχα σε αυτήν την εκκλησία γινόταν κατά το έθιμο, πανηγύρι, και αυτή τη χρονιά τη Δευτέρα (του Πάσχα) είχε φθάσει από την πόλη και τα γύρω χωριά, όπως συνηθιζόταν, πλήθος κόσμου, για να παρακολουθήσει την ακολουθία του Εσπερινού. Φλυαρούσαν και τραγουδούσαν στην πλατεία και ο καθένας περίμενε να αρχίσει η λειτουργία. Ξαφνικά έφθασε μια ομάδα Γάλλων αξιωματούχων για να πάρει μέρος στη γιορτή. Τους υποδέχθηκαν ψυχρά, με εχθρικά βλέμματα, αυτοί όμως επέμεναν να αναμειχθούν με το πλήθος. Είχαν πιεί πολύ, συμπεριφέρονταν ανέμελα και γρήγορα άρχισαν να πειράζουν με οικειότητα τις νέες γυναίκες, γεγονός που προσέβαλε τους Σικελούς. Ανάμεσά τους ένας λοχίας που τον έλεγαν Ντρουέ, τράβηξε μια νέα παντρεμένη γυναίκα από το πλήθος και την παρενοχλούσε με τις φιλοφρονήσεις του. Αυτό δεν μπόρεσε να το ανεχθεί ο άντρας της. Τράβηξε το μαχαίρι του, έπεσε πάνω στον Ντρουέ και τον σκότωσε. Οι Γάλλοι έτρεξαν να εκδικηθούν για το θάνατο του συντρόφου τους, και ξαφνικά βρέθηκαν περικυκλωμένοι από ένα πλήθος εξαγριωμένων Σικελών, που ήταν όλοι οπλισμένοι με στιλέτα και σπαθιά. Από τους Γάλλους δεν επέζησε ούτε ένας. Εκείνη τη στιγμή οι καμπάνες της εκκλησίας του Αγίου Πνεύματος και όλες οι εκκλησίες της πόλης σήμαιναν τον Εσπερινό.(Σικελικός Εσπερινός).

Ώς το άλλο πρωί στο Παλέρμο είχαν σκοτωθεί περίπου 2000 Γάλλοι. Το Παλέρμο βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο των επαναστατών. Ο Σικελικός εσπερινός άλλαξε τον ρού των Ιστορικών γεγονότων. Ο Κάρολος Ντ Ανζού ματαίωσε την εκστρατεία του εναντίον της Κωνσταντινούπολης του Μιχαήλ Παλαιολόγου.

Ο "Γάλλος" πάπας Μαρτίνος τοποθετήθηκε ανοιχτά εναντίον των επαναστατών και υπέρ του Κάρολου των Ανζού. Ένας σοφότερος Πάπας θα είχε κατανοήσει τα αίτια της επανάστασης και την αληθινή επιθυμία των Σικελών να τεθούν κάτω από την Παπική προστασία. Η αδιαλλαξία του όμως οδήγησε τη Σικελία στα χέρια της Αραγωνίας, αφού οι επαναστατημένοι Σικελοί μην έχοντας άλλη διέξοδο προσέφεραν το θρόνο στον Πέτρο της Αραγωνίας του οποίου η σύζυγος Κωνσταντία είχε κληρονομικά δικαιώματα επ' αυτού.

Η πιθανή σύγκρουση των βασιλιάδων Πέτρου της Αραγωνίας και Καρόλου των Ανζού απεφεύχθη με την αποχώρηση του Κάρολου από τη Σικελία, αφού προηγουμένως έλυσε την πολιορκία της Μεσσήνης

Η κριτική στάση απέναντι στη Μαρξιστική θεωρία αλλά και η κριτική βίωση και παρατήρηση του κομμουνιστικού κινήματος στη διεθνή και διαχρονική του διάσταση δίνει ερεθισμούς στη σκέψη. Ας θεωρήσουμε ως καίριο σημείο του προβληματισμού μας το εξής: Στο παρελθόν εκατομμύρια ανθρώπων οι περισσότεροι από τους οποίους είχαν ηθικές προθέσεις και επέδειξαν απαράμιλλη αυτοθυσία, μάχονταν για την εγκαθίδρυση της Ουτοπίας, όμως από τη συλλογική τους δράση προέκυπταν αποτελέσματα απ΄ευθείας αντίθετα προς τους κεκηρυγμένους σκοπούς, αποτελέσματα που ανακύκλωναν ακριβώς εκείνα τα φαινόμενα που ήθελε και όφειλε να ξεπεράσει η Ουτοπία: Την κατεξουσίαση ανθρώπου από άνθρωπο, τη λογική της ισχύος μέσα στην αναίμακτη ή αιματηρή ακδίπλωσή της.

Πώς έπρεπε να ερμηνευθεί αυτό το παράδοξο; Πώς λειτουργεί η ετερογονία των σκοπών μέσα στην Ιστορία, ούτως ώστε, συνηθέστατα άλλωστε, και από τις απαρχές ακόμα της ιστορικής δρασ7τηριότητας η φορά της απρόσωπης συνισταμένης να αποκλίνει από τη φορά των προσωπικών συνιστωσών παρμένων χωριστά; Γιατί με άλλα λόγια η συλλογική δράση να μας οδηγεί εκεί που δεν επιθυμούσε κανείς από τους ατομικούς φορείς της;

Ας προσπαθήσουμε με βάση τα ιστορικά γεγονότα να δώσουμε μιαν εξήγηση σ΄αυτά τα ερωτήματα.

Όταν το νέο έθνος-κράτος εμφανίστηκε κατά τη διάρκεια και εν μέρει ως αποτέλεσμα της Μεταρρύθμισης τον 16ο αι. στη δυτική και βόρεια Ευρώπη, ορισμένοι μεταξύ των νομικών που συμμετείχαν στη διατύπωση και την προάσπιση των αξιώσεων και των νόμων αυτών των βασιλείων στην πλειοψηφία τους Μεταρρυθμιστές είτε λόγω αντίθεσης προς την αυθεντία της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας είτε, σε μερικές περιπτώσεις λόγω αντίθεσης προς τη συγκεντρωτική πολιτική του βασιλιά της Γαλλίας- άρχισαν να υποστηρίζουν ότι το Ρωμαικό δίκαιο, παρά την αξίωσή του για οικουμενικό κύρος, δεν ήταν τίποτα γι αυτούς: δεν ήταν  Ρωμαίοι, ήταν Φράγκοι, Κέλτες, Σκανδιναυοί, είχαν τις δικές του Φράγκικες, Κέλτικες, Σκανδιναυικές παραδόσεις. Ζούσαν στο Λάνγκντογκ, είχαν τα δικά τους έθιμα από αμνημονεύτων χρόνων. Τί αντιπροσώπευε η Ρώμη γι΄αυτούς; Στη Γαλλία υπήρχαν απόγονοι των Φράγκων κατακτητών, οι προπάτορές τους είχαν υποταχθεί στους Γαλλορωμαίους. Κληρονόμησαν ή επιθυμούσαν να αποδεχθούν μονάχα τους δικούς τους φράγκικους ή βουργουνδικούς ή ελβετικούς νόμους. Το Ρωμαικό δίκαιο δεν είχε τίποτα να τους πεί, δεν ίσχυε γι΄αυτούς. Άς υπακούουν οι Ιταλοί στη Ρώμη. Γιατί θα έπρεπε οι Φράγκοι, οι Τεύτονες, οι απόγονοι των Βίκινγκς πειρατών να αποδεχθούν την κυριαρχία κάποιου μεμονωμένου, οικονομικού, ξένου νομικού κώδικα; Διαφορετικά έθνη, διαφορετικές ρίζες, διαφορετικοί νόμοι, διαφορετικοί λαοί, διαφορετικά ιδεώδη. Καθένας έχει το δικό του τρόπο ζωής. Ποιό δικαίωμα είχε λιγότερο δε ο Πάπας που οι μεταρρυθμίσεις απέρριπταν τις αξιώσεις του για πνευματική εξουσία.

Αυτό διέλυσε τη γοητεία του μοναδικού κόσμου, του μοναδικού οικουμενικού νόμου, και άρα του μοναδικού οικουμενικού σκοπού, για τους ανθρώπους εν γένει, παντού και πάντοτε.

Η τέλεια κοινωνία την οποία οι Φράγκοι πολεμιστές ή έστω οι απόγονοί τους θεωρούσαν ιδεώδη, διέφερε ίσως και κατά πολύ από το Ουτοπικό όραμα κάποιου Ιταλού, αρχαίου ή σύγχρονου, και ήταν εντελώς ανόμοια με το όραμα κάποιου Ινδού, Σουηδού, Τούρκου.

Εξ αιτίας αυτού το φάσμα του σκεπτικισμού κάνει δειλά την εμφάνισή του και μαζί μ΄αυτό αρχίζει η αποσύνθεση της πίστης στην έννοια των οικουμενικά έγκυρων σκοπών, τουλάχιστον στην κοινωνική και την πολιτική σφαίρα. Αυτό είχε ως συνακόλουθο την αίσθηση ότι δεν υπήρχε μόνο ιστορικό ή πολιτικό, αλλά και λογικό ρήγμα, στην εν γένει ιδέα κάποιου σύμπαντος ισότιμα αποδεκτού σε κοινότητες με διαφορετική προέλευση, με διαφορετικές παραδόσεις, διαφορετικό χαρακτήρα και νοοτροπία.

Ωστόσο, και πάλι οι συνέπειες αυτής της κατάστασης δεν αναγνωρίστηκαν σε όλη την έκτασή τους εξ αιτίας μάλλον της περιφανούς νίκης στην ίδια χρονική στιγμή των φυσικών επιστημών. Μόνο η επιστημονική γνώση θα μας σώσει, Αυτό ήταν. Αυτό θα είναι εφεξής και το θεμελιώδες δόγμα του Γαλλικού Διαφωτισμού, ενός σπουδαίου απελευθερωτικού κινήματος, που στις μέρες του εξάλειψε μεγάλο μέρος από την ωμότητα, την αδικία, τη δεισιδαιμονία και το σκοταδισμό.

Με την παροδο του χρόνου όμως αυτό το μεγάλο ρεύμα του ορθολογισμού οδήγησε σε αναπόδραστη αντίδραση. Αποτελεί ιστορική προγματικότητα πως όποτε ο ορθολογισμός αποκτά μεγάλες διαστάσεις τότε επέρχεται κάποιο είδος συγκινησιακής αντίστασης κάποια "αντίδραση" η οποία εκπηγάζει απο ό,τι είναι ανορθολογικό στον άνθρωπο. Αυτό συνέβη στην Ελλάδα τον 4ο και 3ο π.Χ. αιώνα, όταν οι μεγάλες Σωκρατικές σχολές δημιούργησαν τα σπουδαία ορθολογικά συστήματά τους. Τότε ακριβώς μαθαίνουμε από τους ιστορικούς των ελληνικών λατρειών, οι μυστηριακές θρησκείες, ο αποκρυφισμός ο ανορθολογισμός, οι μυστικισμοί κάθε είδους γνωρίζουν τη μεγαλύτερή τους ακμή.

Με τον ίδιο τρόπο το πανίσχυρο και άτεγκτο οικοδόμημα του Ρωμαικού δικαίου, ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπινου  πολιτισμού και δίπλα σ΄αυτό η σπουδαία νομική-θρησκευτική δομή του αρχαίου ιουδαισμού είχαν ως επακόλουθο μια σθεναρή συγκινησιακή αντίσταση η οποία έφτασε στο κατακόρυφο με την εμφάνιση και το θρίαμβο του Χριστιανισμού.

Το πολιτικό ανάλογο στις μέρες μας έχει κάνει την εμφάνισή του. Πάλι τίθεται το ζήτημα της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Ξανά διαφορετικοί λαοί, διαφορετικά έθνη, διαφορετικά ιδεώδη, χαρακτήρες, νοοτροπίες αλλά και διαφορετικά οικονομικά συστήματα με τις ιδιαιτερότητές του το καθένα πρέπει να υποταχθούν σε μια παγκόσμια αυθεντία. Οι οδυνηρές συνέπειες του εγχειρήματος είναι ήδη προφανείς για τους λαούς της Ευρώπης αλλά και του κόσμου.

Θυμάμαι ένα σύνθημα από τα παλιά: "Όταν το δάχτυλο έδειχνε τη Σελήνη, ο ηλίθιος κοίταγε το δάχτυλο". Οι ηλίθιοι της Τρόικας των Αθηνών δεν καταλαβαίνουν ότι ανάμεσά τους βρίσκεται ένα νέος Ντρουέ που θα πυροδοτήσει ένα νέο Σικελικό Εσπερινό. Μόνο που η ετερογονία του σκοπού  θα οδηγήσει σε απρόβλεπτες εξελίξεις. Το σίγουρο είναι ότι η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει.

 

Μανώλης Παπαδάκης

Ε.ΠΑ.Μ. Καστέλλας

 

Bιβλιογραφία:

Steven Runciman: o Σικελικός εσπερινός εκδ. Γκοβόστη

Π. Κονδύλης: Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης  εκδ. Νεφέλη

Isaiah Berlin: Το στρεβλό υλικό της ανθρωπότητας  εκδ. ΚριτικήΕΙΣ