ΦΙΟΝΤΟΡ ΝΤΟΣΤ0ΟΓΙΕΦΣΚΙ.

 

Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Ο Φιόντορ Μιχαΐλοβιτς Ντοστογιέφσκι γεννήθηκε στα 1821 στη Μόσχα.
Γόνος μεσοαστικής οικογένειας, αγάπησε τη λογοτεχνία από νωρίς και υπέφερε εξαιτίας της εκπαίδευσής του ως μηχανικού στο στρατό, ιδιότητα που ο πατέρας του προσπάθησε να του επιβάλει στο όνομα ενός επαγγελματικού προσανατολισμού. Μετά το θάνατο του πατέρα του, ωστόσο, εγκαταλείπει τη στρατιωτική ακαδημία και ξεκινά, αρχικά, μεταφράζοντας. Γρήγορα, αναγνωρίζεται ως υποσχόμενη νέα λογοτεχνική φωνή.

Υπέρμαχος του δυτικού τρόπου σκέψης, ο Ντοστογιέφσκι γρήγορα αναμειγνύεται με μια ομάδα ουτοπιστών-σοσιαλιστών και, σύντομα, οδηγείται σε στρατόπεδο εργασίας στη Σιβηρία για τέσσερα χρόνια.
Στα χρόνια που ακολουθούν ο συγγραφέας βιώνει μια καταδικασμένη σχέση, σοβαρά προβλήματα υγείας (επιληψία) και δυσκολίες τόσο οικονομικές όσο και προσωπικές. Μετά το θάνατο της γυναίκας του και του αδελφού του στα 1864, ταξιδεύει ασταμάτητα στην Ευρώπη. Τότε αποδέχεται την πρόταση ενός εκδότη να παραδίδει ένα μυθιστόρημα το μήνα, προκειμένου να αποπληρώσει τα χρέη του. Στη δεκάχρονη αυτήν περίοδο, γράφει τα σημαντικότερα έργα του, για να καταλήξει να εκδίδει ένα πειραματικής μορφής έντυπο, όπου παρουσιάζει μικρές ιστορίες, αυτοβιογραφικά δοκίμια, σχεδιάσματα και αναλύσεις των σημαντικών τρέχοντων γεγονότων.

Το 1859 ίδρυσε ο Ντοστογιέβσκι το περιοδικό «Βρέμια», με την απαγόρευση της κυκλοφορίας του οποίου έφτασε το 1863 στην οικονομική καταστροφή. Η ζωή τού συγγραφέα, ανάμεσα σε βαρειά άρρωστη σύζυγο και εντυπωσιακή ερωμένη, ζωή ταλαιπωρημένη από ασθένειες, πιστωτές και το πάθος του για τυχερά παιχνίδια, έγινε κόλαση. Παρ' όλα αυτά ή εξ αιτίας τους κατάφερε ο Ντοστογιέβσκι να συγγράψει αυτή την εποχή μερικά από τα σημαντικότερα έργα του, όπως «Έγκλημα και Τιμωρία» (1866), «Ο Ηλίθιος» (1868-69), «Οι δαίμονες» (1873) κ.ά.

Ένας δεύτερος γάμος και η επιτυχία του ως συγγραφέας ομόρφηναν τα τελευταία χρόνια του Ντοστογιέβσκι. Το βιβλίο του «Αδελφοί Καραμαζώφ» (1879-80) ήταν το τελευταίο έργο του μεγάλου συγγραφέα, με το οποίο συνοψίζει τις εμπειρίες όλης της ζωής του.

ΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Φ. ΝΤΟΣΤΟΓΙΕΦΣΚΙ τού πρωτοπρεσβυτέρου Μιχαήλ Καρδαμάκη   Η κατανόηση των όρων σοφία και λόγος στο έργο του Φ. Ντοστογιέφσκι γίνεται μέσα από την προσέγγιση της ορθόδοξης παράδοσης της οποίας ήταν εραστής. Ο ανθρώπινος λόγος δεν είναι ανυπόστατος, αλλά λόγος σοφίας· και η σοφία του είναι η σοφία του σαρκωθέντος Ιησού Χριστού. Σοφία και λόγος στον συγγραφέα μας ανάγονται στο μυστήριο της καρδιάς ως το καθολικό κέντρο του ανθρώπου και της ζωής. Λόγος και σοφία, έννοιες ιδιαιτέρως πολυσήμαντες, αν και λειτουργούν συνήθως συνυφασμένες, παρά ταύτα διατηρούν μια ουσιαστική διαφορά. Ο λόγος, ως άρθρωση η έκφραση ενός νοήματος η γεγονότος, μπορεί να λειτουργεί αυτόνομος η αυτάρκης, χωρισμένος παντελώς του νοήματος η του γεγονότος. Λέγω η ομιλώ για πράγματα που δεν είμαι η δεν είναι, δεν συνδέονται με την πραγματικότητα, την εντός και εκτός μου. Είναι ο ανυπόστατος λόγος, η ο άσαρκος η ο νεκρός λόγος· ο λόγος του στόματος η των χειλέων του ανθρώπου. Είναι παντελώς κάτι το θεωρητικό, ένα απλώς εκφαινόμενο. Μόνος του, χωρίς την μοναδικότητα του προσώπου, δεν αρκεί να εκφράσει η να ερμηνεύσει την κατακαίουσα εντός και εκτός μας πραγματικότητα. Είναι «πτωχός και πένης», γυμνός και παγερός. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο λόγος μόνος του συνιστά ένα πειρασμό η ένα σκάνδαλο, τόσο γι α?τόν που τον εκφέρει, όσο και γι α?τόν που καλείται να τον αποδεχθεί. Ο λόγος και η σοφία Ιδού λοιπόν, γιατί ο λόγος βρίσκει το πλήρωμά του στην σοφία και όχι η σοφία στον λόγο. Μιλάμε περί λόγου σοφίας και όχι περί σοφίας λόγου. Η σοφία είναι η καταφυγή και η καταξίωση του λόγου. Η σοφία μπορεί να εκφράζεται η να φανερώνεται με τον λόγο, αλλά ο λόγος χωρίς την σοφία, είναι αδόκιμος η ασύνετος, μερικός η κλασματικός· και πολλές φορές όχι μόνο ατελής, αλλά και επικίνδυνος. στην αυτονομία και την αυτάρκειά του, στην τεχνολογική και ρητορική λειτουργία του· και, σήμερα, ιδιαιτέρως όχι μόνο άχρηστος, αλλά και άγνωστος, στην υπερίσχυση της εικόνας και του θεάματος. Μια παραίνεση του Αποστόλου Παύλου, -επειδή κυρίως μας ενδιαφέρει η χριστιανική η θεολογική προσέγγιση του θέματός μας, όταν τα περισσότερα από τα έργα του Φ. Ντοστογιέφσκι είναι εμποτισμένα από την ευαγγελική διδασκαλία και το χριστιανικό ήθος1- κάνει τα πράγματα ιδιαιτέρως σαφή: «Εν σοφία περιπατείτε προς τους έξω, τον καιρόν εξαγοραζόμενοι· ο λόγος ημών πάντοτε εν χάριτι, άλατι ηρτυμένος, ειδέναι πως δει υμάς ενί εκάστω αποκρίνεσθαι».2 Ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς τον λόγο· Έχουμε την αίσθηση ότι όντως υπάρχουμε όταν ασκούμε τον λόγο. Ο λόγος δεν εκφράζει μόνο τον εαυτό μας η δεν συνιστά ένα είδος ατομικής αυτοσυνειδησίας, αλλά και θεμελιώνει την βεβαιότητα ότι υπάρχουμε σε σχέση με τους άλλους, η έχουμε την συνείδηση της κοινωνίας εν αληθεία, της οργανικής δίψας της ζωής μας μετά των άλλων και δια τους άλλους· πραγματοποιούμε τον εαυτό μας και την ζωή μας σε σχέση με το όλο η το καθολικό. Ο λόγος δεν είναι ένα σημαντικό μέρος η μέσο του ανθρώπου· είναι ο όλος άνθρωπος, που καλείται να είναι «λογικός»· όχι βεβαίως με την έννοια να κυριαρχείται από την λογική διάνοια, αλλά να είναι «λογικός» όλος ο άνθρωπος, λόγος του Θεού στην δημιουργία και λόγος της δημιουργίας στον Θεό. «Εκείνο που είναι πιο βαθιά μέσα μου δεν είναι το άτομο, που αποτελεί το σύνολο των ορίων μου, αλλά το όλο που είναι η πηγή του, το κέντρο από όπου αναβρύζει η δημιουργία»3 Θα τολμούσαμε να ισχυριστούμε ότι εδώ εγγίζουμε τα κράσπεδα της σοφίας, μας αποκαλύπτεται η αρχή της αβύσσου της. Εδώ μπορούμε να κατέχουμε την εμπειρία μιας «γνώσεως» -κράμα πείρας και αισθήσεως- πέρα από την νοητική δύναμη η την δύναμη της διάνοιας, από τους περιορισμούς της λογικής διάνοιας η του λόγου της λογικής. Και όλη αυτή την «γνώση» να την εκφράζουμε ως ένα έμπονο τρόπο υπάρξεως και ζωής με τον οποίο δίνουμε πραγματικές απαντήσεις στις ερωτήσεις του ανθρώπου και της ιστορίας του. Αν ο λόγος των ανθρώπων απορρίπτεται από τους ανθρώπους, είναι γιατί επιμένει να αλλοτριώνεται της ενυπόστατης πηγής του, και ασφαλώς της σοφίας, ως καρπού του βίου της ασκήσεως· να παραμένει δηλαδή, θέμα διανοητικής ευφυΐας και όχι εγκάρδιου πάθους. Να παραμένει απλώς λόγος, που δεν περιέχει ρανίδα αίματος η σταλαγμό δακρύων, λόγος ανθρώπινης γνώσης η ατομικής φιλοδοξίας.4 Λόγος που στερείται δημιουργικής δυνάμεως, που αγνοεί, «το απρόβλεπτο βάθος της ψυχής».5 Για ένα χριστιανό, η αν θέλετε, ορθόδοξο άνθρωπο, τα πράγματα είναι σαφή. Ο λόγος της ανθρώπινης σοφίας είναι αναγκαίως λόγος θεωρητικός, παιγνίδι λέξεων, στοχασμός μετέωρος, εξεύρεση νεολογισμών, κατασκευή τεχνολογικών εννοιών, ατελείωτη ιδεοληψία, φανταστική αναζήτηση. Με άλλα λόγια, ο ανθρώπινος λόγος, που είναι χωρισμένος της μόνης και αληθινής σοφίας, που είναι, όπως θα δούμε στα επόμενα, ο Θεός η η σοφία του Θεού, εξωτερικεύεται, αυτοαναιρείται και αφανίζεται, όταν στην πραγματικότητα εκφράζει την σχιζοφρένεια του ανθρώπου εκείνου, που ζει την σχάση λόγου και έργου, θεωρίας και πράξεως, γνώσεως και αρετής, αλήθειας και ζωής, θείου και ανθρωπίνου. Η πνευματική μας παράδοση είναι πλούσια σε μαρτυρίες, σύμφωνα με τις οποίες η σοφία είναι το κτήμα του καθολικού η της καθολικότητας του ανθρώπου: ψυχής και σώματος, νου και καρδιάς, είναι και ήθους, λόγου και βίου.6 Σοφός είναι ο άνθρωπος του οποίου όλος ο βίος, ως βίος ασκήσεως, προς ταύτιση λόγου και πράξεως, είναι σοφία, μια σφραγίδα του προσώπου, που δεν έχει ασφαλώς σχέση με ο,τι συνήθως ονομάζουμε φιλοσοφία, την οποία υπηρετούμε ως μερική γνώση η ειδική επιστήμη, που καταντά σε σύστημα φιλοσοφικό η σε ιστορία της φιλοσοφίας. Ο λόγος και η σοφία στην ορθόδοξη Παράδοση Ύστερα από όλα αυτά, μπορούμε με απόλυτο σεβασμό να εξετάσουμε ένα ιδιατέρως δυσχερές θέμα, όπως είναι ο λόγος και η σοφία στον Φ. Ντοστογιέφσκι. Σε αυτόν τον μεγάλο προφήτη, είναι βέβαιο ότι δεν συναντούμε κάποιες ειδικές, θεωρητικές απόψεις, ικανές να μας δώσουν την έννοια του λόγου και της σοφίας. Κανένας ορισμός του λόγου και της σοφίας δεν απαντά στα κείμενά του, που να μας παρέχει μια κάποια βάση, για να φθάσουμε στα νοήματά τους. Επομένως την σημασία αυτή των πραγμάτων - του λόγου και της σοφίας- οφείλουμε να την αναζητήσουμε μέσα από την θέση της ορθόδοξης παραδόσεως, της οποίας εραστής υπήρξε ο Φ. Ντοστογιέφσκι. Ο λόγος και η σοφία είναι αποσπασματικές έννοιες μιας αποσυνθεμένης πνευματικότητας, προκειμένου μάλιστα περί της σοφίας, από την οποία αντλεί την αυθεντικότητά ο λόγος, είναι ο ώριμος καρπός μιας καθολικής ερωτικής σχέσεως, τον οποίο επιμελείται η ασκητική ζωή, η μητέρα του αγιασμού.7 Η σοφία, ως η άποψη του καθολικού, όπως και ο λόγος, δεν είναι θέμα μαθήσεως η διδασκαλίας, αλλά ασκήσεως και έρωτος, φανέρωση του τρόπου υπάρξεως και ζωής του σωθέντος και αγιασθέντος ανθρώπου. Όπως λοιπόν διασώζεται στην ορθόδοξη παράδοση, «Αρετή δε και φιλοσοφία μόνη μένει αγαθών... Ταύτης ο χρόνος ουκ αφαιρείται, αλλ α?ξει την δύναμιν. Ύλη δε ταύτης η περί του Θεού αγάπη. Αδύνατον γαρ κατορθώσαι φιλοσοφίαν τον μη θερμόν γενόμενον εραστήν· μάλλον δε αυτό τούτο φιλοσοφία καλείται... Ο τοίνυν τω όντι φιλόσοφος και φιλόθεος αν επίσης καλοίτο».8 Παρόμοια διαβάζουμε και στον Γρηγόριο τον Σιναΐτη: «Φιλόσοφος θείος», είναι «ο δια πράξεως και θεωρίας αμέσως ενωθείς τω θεώ και φίλος αυτού γενόμενος και λεγόμενος, ος την πρώτην και ποιητικήν και αληθινήν σοφίαν και φιλήσας και αγαπήσας υπέρ πάσαν άλλην φιλίαν και σοφίαν και γνώσιν».9 Ιδιαίτερα αποκαλυπτικός είναι ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος, όταν γράφει ότι και «οι άγιοι ελλιπείς εισί προς την τελειότητα της σοφίας... Της γαρ οδοιπορίας της σοφίας ουκ έστι πέρας. Έως δε τούτου υψούται, έως ου αν ενώση τω Θεώ τον ακολουθούντα αυτήν και τούτο σημείον αυτής· ότι απέραντός εστι η κατανόησις αυτής. Ότι η σοφία αυτός εστιν ο Θεός...»10 Με αυτή την ορθόδοξη προϋπόθεση καθίσταται δυνατή η ανακάλυψη της εσωτάτης πραγματικότητας, μέσα στην οποία κρύβεται ο λόγος και η σοφία· ο λόγος που ερμηνεύει την σοφία και η σοφία που θεμελιώνει τον λόγο. Ο λόγος στον Φ. Ντοστογιέφσκι εμφανίζεται ιδιαίτερα πλούσιος και πληθωρικός, χαρακτηριζόμενος από μακροσκελείς ομολογίες και διαλόγους. Αλλά εκείνο, που τελικώς ελκύει μέχρι συγκινήσεως την προσοχή μας, δεν είναι ο όποιος λόγος καθ ?αυτόν, αλλά η σοφία που διασώζεται με τον λόγο. Στον Φ. Ντοστογιέφσκι δεν υπάρχει λόγος ανυπόστατος, λόγος που εκστομίζεται και αφανίζεται. Όχι μόνο γιατί είναι όλος σοφία, αλλά γιατί προηγουμένως είναι λόγος πάθους η ζωής, με τον οποίο πάσχει τα θεία και ανθρώπινα πράγματα. Ισχύει άραγε και για τον συγγραφέα μας η μαρτυρία ότι «ο αληθής φιλόσοφος» είναι «ο εκ των όντων την αιτίαν των όντων ειδώς η εκ της αιτίας τα όντα γινώσκων και την υπέρ νουν ένωσιν και την άμεσον πίστιν γενόμενος· ου μόνον μαθών, αλλά και παθών τα θεία;»11 Για τον Φ. Ντοστογιέφσκι ισχύει όντως ο σοφός λόγος του Γεροντικού: «Δος αίμα και λάβε πνεύμα».12 Αυτά που περιέχονται στα κείμενά του, ιδιαίτερα στα νεότερα, δεν είναι κάποιες αντικειμενικές απόψεις, αλλά θαυμαστές αποκαλύψεις, μέσα από τις οποίες αναδεικνύεται η προσωπική οδύνη του λόγου και της σοφίας του, η σταύρωση και συσταύρωσή του με τους πάντες και τα πάντα. Ο Φ. Ντοστογιέφσκι έπασχε όντως τα θεία στα ανθρώπινα και τα ανθρώπινα στα θεία και κάθε σχέση του ήταν πόνος και πάθος, όχι με την έννοια της αμαρτωλότητος, αλλά της δημιουργικότητας. Η σοφία του, αν και κυρίως αναδύεται από την αβυσσαλεότητα του πεπτωκότος ανθρώπου, είναι η σοφία του σαρκωθέντος Χριστού, του αναστάντος ανθρώπου εν Χριστώ. Αυτή η σοφία δεν εξαντλείται στην φλυαρία των λόγων, αλλά αντλείται συνεχώς από το ένσαρκο μυστήριο της πίστης, σε όλη την θεανθρωπινότητά του, ένα μυστήριο ζωντανό στην αδιάλειπτη άσκηση των θεανθρώπινων αρετών του Χριστού, και που μόνο η σοφή καρδιά -«η σοφωτάτη καρδιά εν τη ελπίδι αυτής»-13, η οδυνώμενη καρδιά στην ελπίδα της σωτηρίας της μπορεί να κατανοεί και να προφητεύει. Στο Γεροντικό επίσης διασώζεται ένα αποκαλυπτικό απόφθεγμα: «Είπέ τις τω μακαρίω Αρσενίω· πως ημείς από τοσαύτης παιδεύσεως και σοφίας, ουδέν έχομεν, ούτοι δε οι αγροίκοι και Αιγύπτιοι, τοσαύτας αρετάς κέκτηνται; λέγει αυτή ο Αββάς Αρσένιος· ημείς από της του κόσμου παιδεύσεως ουδέν έχομεν. Οι δε οι αγροίκοι και Αιγύπτιοι από των ιδίων πόνων εκτήσαντο τας αρετάς».14 Η «σοφία» του Φ. Ντοστογιέφσκι ουδόλως μπορεί να συγκροτεί ένα συστηματικό κεφάλαιο, πολύ δε περισσότερο να αποτελεί αντιγραφή κάποιου ξένου διανοητικού συστήματος. Η χρήση, σε σημαντικά κείμενά του, του κυρίου ονόματος «Σοφία», θα έλεγε κανείς, ως ενός «σημείου αναφοράς», δεν είναι τυχαία. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στο όνομα και με το όνομα αυτό ζητά να ανακεφαλαιώσει και να ερμηνεύσει το παράδοξο της ανθρώπινης καρδιάς, την άβυσσο του προσωπικού μυστηρίου, τα υπέρ νόησιν και λόγον πράγματα της πίστεως, που ακολουθεί πάντοτε, συνυφασμένα αρρήκτως με την ζωή του ανθρώπου, οδούς πολλάκις αντιφατικούς, αλλά που φυλάσσονται μόνο στον Θεό. Ο λόγος και η σοφία στον Φ. Ντοστογιέφσκι μετρούν και ορίζουν αν βεβαίως μπορούν να μετρούν και να ορίζουν, όχι την οριζόντια επιφάνεια των προσώπων και των γεγονότων, ούτε ασφαλώς περιορίζονται και εκδαπανώνται στην περιγραφή κάποιων συνήθων αντανακλάσεων εκ της τραγικότητας της ζωής. Λόγος και σοφία ταυτίζονται με το βάθος και το ύψος της ίδιας της ζωής του και της ζωής των ηρώων του, φθάνοντας, κατά την ομολογία του, παντού και σε όλα, ως τα έσχατα: «Όλη μου την ζωή την έζησα πέρα από τα όρια».15 Για τους μελετητές του, «ο βίος και η πολιτεία του πρόδιδαν άνθρωποι εκτός ορίων και δεδομένων ηθών».16 Το έργο του συνδέεται αδιασπάστως με την ζωή του και η ανάπτυξη των ιδεών του με τα γεγονότα της ζωής του.17 Για τον Φ. Ντοστογιέφσκι «δεν τίθεται ποτέ καθαρό θέμα ιδεών. Η ιδέα είναι πάντα ο άνθρωπος που ζει. Έχει δική της ζωή και συμπεριφορά. Γι α?τό έκρινε τις ιδέες από τους ανθρώπους και όχι τους ανθρώπους από τις ιδέες που υποστήριζαν. Ο άνθρωπος αλλάζει ιδέες, αλλά το φυσικό του είναι αξερίζωτο».18 Ο Ν. Μπερδιάγιεφ ισχυρίζεται ότι οι ιδέες του Φ. Ντοστογιέφσκι «δεν είναι αφηρημένες, αλλά συγκεκριμένες και οργανικά δεμένες με την ζωή. Κινείται σε μια ατμόσφαιρα πάθους και φλογερών ιδεών. Οι ιδέες ζουν στον Φ. Ντοστογιέφσκι έχουν υπαρξιακή σημασία άμεση σχέση με την ίδια την ζωή· είναι ο πνευματικός επιούσιος άρτος· χωρίς αυτές δεν μπορούμε να ζήσουμε, όπως ο θεός, ο διάβολος, η αθανασία, η ελευθερία, το κακό, και βεβαίως ο άνθρωπος».19 Ο λόγος επομένως του Φ. Ντοστογιέφσκι δεν είναι γνωσιολογικός αλλά υπαρξιακός· δεν αντλεί από τον χώρο της διανοητικής γνώσεως, αλλά από την πηγή της υπαρξιακής εμπειρίας. Για τούτο και δεν μπορεί η απλή γλώσσα να αποδώσει όλη την εσωτερική εμπειρία. Υπάρχει ένα τείχος «που ορθώνεται ανάμεσα στο βαθιά βιωμένο και το ανέκφραστο από την γλώσσα, και αυτό προσπαθεί να θραύσει και ο Φ. Ντοστογιέφσκι μεταδίδοντας έτσι την πνευματική του περιπέτεια. Τα κύρια θέματά του περιστρέφονται γύρω από την μπερξονική διερώτηση: «Την βεβαιότητα που αποκτάμε από μίαν εμπειρία, πως να την μεταδώσουμε με τον λόγο;» Είναι μια πεποίθηση μυστικής υφής, που ως φλόγα δεν σταμάτησε ποτέ να φωτίζει εσωτερικά και να ζωντανεύει το έργο του. Μια βασική ιδέα του είναι ότι οι σκέψεις, όντας δέσμιες της εσωτερικής εμπειρίας, δεν φυλακίζονται ποτέ μέσα στο πλαίσιο της γλώσσας, ούτε και είναι εύκολο να τις μεταδίδουμε με ολοήμερους τόμους στους άλλους . Ο Φ. Ντοστογιέφσκι ομολογεί ότι «η γλώσσα μου δεν ανταποκρίνεται στις σκέψεις μου» και ότι «η ανθρώπινη γλώσσα υστερεί σε λέξεις». «Η σκέψη μας, όσο καλή και να είναι, όταν βρίσκεται μέσα μας, είναι πάντοτε πιο βαθιά...» «Δεν υποφέρεις μερικές φορές από το ότι οι σκέψεις σου δεν διπλώνονται στην ανέμη των λόγων σου;» «Η ψυχή έχει κρυμμένα στα κατάβαθά της περισσότερα από ο,τι οι λέξεις, τα χρώματα και οι ήχοι μπορούν να εκφράσουν».20 Το μυστήριο της καρδιάς Είναι αξιοπρόσεκτη η απάντηση του Φ. Ντοστογιέφσκι στο ερώτημά του, προκειμένου να οδηγηθούμε στο κέντρο των σκέψεών του, και δι α?τ?ν στην άβυσσο της υπέρ τον λόγο σοφίας του: «Τι θες να πεις με την λέξη γνωρίζω;» «Να γνωρίσεις άπαντα· την φύση, την ψυχή, τον Θεό, την αγάπη· αυτά τα γνωρίζεις με την καρδιά όχι με τον νου... Αν στόχος της γνώσεως είναι η αγάπη και η φύση, εδώ πια ξανοίγεται ένα ολόκληρο πεδίο εμπρός στην καρδιά...» «Η φιλοσοφία δεν νοείται ως ένα απλό μαθηματικό πρόβλημα, όπου ο άγνωστος είναι η φύση. Η φιλοσοφία είναι ποίηση, εκείνη η ποίηση που στο φτερούγισμα της έμνευσής της μαντεύει τον Θεό, σε μια ανώτερη θερμοκρασία της. Το πνεύμα της σημερινής φιλοσοφίας εγκλωβίζεται σε αρκετά ακαταστάλακτα συστήματα, εγκλωβισμένη μέσα σε μερικές ξαναμμένες κεφαλές, και για να βγει από όλον αυτό τον συφερτό ένα συμπέρασμα της προκοπής, πρέπει να το επιβεβαιώσουμε με μαθηματική φόρμα. Ιδού τα θέσφατα της σημερινής φιλοσοφίας».21 Ο Φ. Ντοστογιέφσκι δεν επαναλαμβάνει τα τυπικά θέματα της φιλοσοφίας, αντικείμενα συνήθως της λογικής γνώσεως η της μαθηματικής στερεότητας. Κυριολεκτικά φλέγεται από τα αβυσσαλέα ερωτήματα του ανθρώπου και της ζωής, από το νόημα της ζωής και το ζήτημα του Θεού· ερωτήματα θανάτου η αθανασίας. Είναι ακριβώς ερωτήματα της προσωπικής υπάρξεως, ανοικτά κυρίως στον Θεό και την αθανασία. Ως τέτοια έχουν την απάντησή τους στην καρδιά, την φλεγομένη και μη κατακαιομένη βάτο, που δεν αντιτίθεται στον νου η στον λόγο, αλλά που βυθίζεται στον νου και γεννάται η νοημοσύνη της καρδιάς, με την καθολικότητα της οποίας νοούμε και ζούμε, γνωρίζουμε και δημιουργούμε. Είναι αδύνατο να μιλήσουμε για την σοφία, καθώς και για τον λόγο στον Φ. Ντοστογιέφσκι, αν δεν σκύψουμε στο μυστήριο της καρδιάς ως το καθολικό κέντρο του ανθρώπου και της ζωής. «Μια ανόητη με καρδιά και χωρίς μυαλό είναι το ίδιο δυστυχισμένη ανόητη, όσο και μια ανόητη με μυαλό και δίχως καρδιά».22 Όλα στον Φ. Ντοστογιέφσκι, παρά την τραγικότητά τους, γίνονται κατανοητά δια μιας καθόδου στο απύθμενο της ανθρώπινης καρδιάς, «εκεί που ο Χριστός ανασταίνει και ανακαινίζει την ανθρωπότητα»,23· εκεί που διαδραματίζεται η πάλη του Θεού με τον διάβολο, γεγονός αναδείξεως «της τρομερής και μυστηριώδους ομηρείας», πραγματοποιήσεως της ελευθερίας και της σωτηρίας.24 Ο άνθρωπος είναι αυτό που είναι η καρδιά του, κέντρο υπερφυσικό η παραφυσιτικό, δύναμη απώλειας η σωτηρίας, στην αποστασία η στην επιστροφή της, αντίστοιχα, στον Θεό. Το ασκητικό απόφθεγμα «ει έχεις καρδίαν δύνασαι σωθήναι»,25 βρίσκει την πραγματική ανταπόκρισή του στον συγγραφέα μας: «Είναι ένα περήφανο πρόσωπο, τρομερά περήφανο και δεν ξέρω νάναι άραγε καλή; Αχ, αν είχε καλή καρδιά! Όλα θάχαν σωθή».26 Ο λόγος του Φ. Ντοστογιέφσκι δεν κλονίζεται η δεν φοβάται να γίνη διδασκαλία, η, αν θέλετε, εξομολόγηση, να εκτεθή ενώπιον των ανθρώπων, γιατί είναι λόγος σοφίας εν μυστηρίω· γιατί ως ορθόδοξος γνωρίζει, «ότι καύχησις επί τη έξω σοφία απηγόρευται, μάλιστα χριστιανοίς. Ο γαρ καυχώμενος εν Κυρίω καυχάσθω... σοφία αληθής πάντα κατά Θεόν πράττειν».27 Σοφία είναι να αγαπάς τον Θεό και «όπου έρως θείος ήψατο καρδίας, εκεί φόβος ρημάτων ουκ ίσχυσε».28 Αυτός ο έρωτας «γεννά λόγους ως φλόγα πυρός» και είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι «ο Χριστός διέπλασε τους αποστόλους Του, όχι με την καλλιλογία, αλλά με την ευλάβεια του ήθους».29 Ο Φ. Ντοστογιέφσκι, εραστής του Θεού και συνεπώς και της σοφίας, επιμένει ότι «πρέπει νάχεις καρδιά για να καταλάβεις»,30 γιατί είναι «στην καρδιά που εισδύει η αλήθεια και την συντρίβει διαπαντός», και είναι «μέσα στην αλήθεια που βρίσκεται ο Θεός και όχι μέσα στην δύναμη»31. Είναι η συντριβή της καρδιάς, η τρομερή δύναμη της ταπεινοφροσύνης, που καθιστά ένοικο την αλήθεια στον άνθρωπο και τον μεταβάλλει σε κατοικητήριο της σοφίας. Κατά την ορθόδοξη παράδοση, η σοφία γεμίζει και την πιο απλή ζωή32 , γιατί είναι το δώρο στην ταπείνωση της καρδιάς, σ ?κε?νον ακριβώς, που «εν απλότητι πορεύεται και μη εν γνώσει ενώπιον του Θεού»33, που στην ταπεινοφροσύνη του, διατηρεί την καθαρότητα της καρδιάς, που κάνει δυνατή την μέθεξή μας με τον Θεό-Σοφία».34 Ο Φ. Ντοστογιέφσκι γνωρίζει ότι η ύψωση από την μαθηματική λογική στην εγκαρδιότητα της ψυχής είναι ένας σταυρός, για τούτο και αγαπά «την καρδιά, που μπορεί να υποφέρει το μαρτύριο»35 και καθαίρεται μέσα από το μαρτύριο: «Όλη η σοφία του κόσμου δεν αξίζει τα δάκρυα της μικρούλας, που παρακαλεί τον Θεούλη».36 Είναι θεμελιώδης η σκέψη του Φ. Ντοστογιέφσκι:«Αν στην γη ήταν όλα λογικά, τότε τίποτε δεν θα γινόταν».37 Όπως επισημαίνεται στο μέτρο «που η δύναμη της οξυδέρκειας και της λογικής συναυξάνει, ο άνθρωπος θέλοντας να φανεί λογικός, κινδυνεύει όχι μόνο να εκπορνεύσει τις ιδιότητες της καρδιάς, θέτοντάς τες στην υπηρεσία της λογικής, αλλά ακόμη και να αρνηθεί ο,τι η καρδιά μπορεί να νιώσει και που δεν το αγγίζει ο νους, όπως η πίστη. Δεν είναι για τούτο τυχαίο ότι ο αθεϊσμός εδράζεται στην κοινή λογική του υπερήφανου λογικού ανθρώπου, όταν η λογική είναι η πιο άχαρη δαιμονική ικανότητα».38 Μόνο η σοφία του Φ. Ντοστογιέφσκι, όταν προκαλείται να απαντήσει στο αίνιγμα της ομορφιάς, ήταν ικανή να μας δώσει ένα τέτοιο σταθερό, αν και παράδοξο, κανόνα: «Αυτό που ο νους το θεωρεί ντροπή, στην καρδιά φαντάζει σαν καθαρή ομορφιά».39 Λογικός είναι εκείνος που διασώζει την καρδιά του, στο απαθές πάθος και στον λυτρωτικό πόνο της. Αν ο Φ. Ντοστογιέφσκι και το έργο του προσελκύει το αδιάπτωτο ενδιαφέρον του ανθρώπου και στο μέλλον, είναι γιατί έζησε και έγραψε με την καρδιά του, στην οποία αφομοιώθηκε ο νους και η οποία μεταμορφώνει τα πάντα. Όπως γράφτηκε, «οι σημειώσεις από το σπίτι των νεκρών», «είναι ένα βιβλίο που το ξερρίζωσε από την καρδιά του»,40 η δε «Αλληλογραφία του», μαρτυρεί ότι «η καρδιά του ριζώνει σ α?τό που αγαπά και πρέπει να τη σκοτώσεις για να την ξερριζώσεις». Μόνο με τον λόγο και την σοφία της καρδιάς, μπορούμε να αναχθούμε σε μια νέα εμπειρία με ευρύτερες διαστάσεις: στον λόγο και την σοφία της ζωής.