ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΜΑΤΙΑ ΣΤΟΝ ΜΠΕΤΟΒΕΝ

Ύμνος στη χαρά μέσα από την άβυσσο της οδύνης ~ LUDWIG VAN BEETHOVEN*Το υπέροχο αυτό κείμενο για τη ζωή του Μπετόβεν κρυβόταν μέσα σε σκονισμένα αρχεία παλαιών εντύπων. Από το 1927 που δημοσιεύτηκε, αποτελεί μία ιδιαίτερη και ευαίσθητη πινελιά πάνω στη ζωή και το έργο του μεγάλου δημιουργού και αξίζει της προσοχής μας. Η αθάνατη δημιουργία και ο ΑνθρωπισμόςΑνάμεσα στους ανθρώπους που κατορθώσανε να επισύρουν την προσοχή των ομοίων τους, να υψωθούν από το κοινό επίπεδο των άλλων και να νικήσουν ακόμα και τον θάνατο με το να ζούνε στη μνήμη των μεταγενεστέρων τους, υπάρχει μία τάξη που δεσπόζει ασύγκριτα τις άλλες και αξίζει περισσότερο να μελετηθεί. Στην τάξη αυτή περι­λαμβάνονται οι άνθρωποι εκείνοι που αν και ανήκουν σε διάφορες εθνικότητες και μιλούνε γλώσσες διαφορετικές, πρεσβεύουν όμως μια θρησκεία, την Ιερότερη, τη θρησκεία του Ανθρωπισμού. Οι προλήψεις, τα πάθη και τα μίση που παρουσιαζόμενα υπό μορφή ευγενών αισθημάτων ορίζουν και εξαγριώνουν τους λαούς, δεν μπορέσανε να επηρεάσουν τη σκέψη τους και να πνίξουν τη φωνή που έβγαινε από τα βάθη της κατ’ εξοχήν ανθρωπιστικής τους φύσης. Αν και χωρισμένοι από φυλετικές διακρίσεις οι άνθρωποι αυτοί είναι αδελφοί και έχουν για μεγάλη και αληθινή πατρίδα την ανθρωπότητα. Πάντα ενωμένοι, άσχετα με την εποχή στην οποία ζούνε, το μόνο πράγμα που τους χωρίζει λίγο είναι ο τρόπος με τον όποιο εκφράζουν τις ίδιες σκέψεις τους και τα ίδια αισθήματά τους, κι αυτό το πράγμα είναι η γλώσσα που μιλούν και γράφουν για να μεταδίδουν στον υλικό κόσμο εκείνα που αντλούν από τον κόσμο των ιδεών και των αισθημάτων. Υπάρχει όμως μια γλώσσα που αν δεν είναι απόλυτα κοινή, είναι ωστόσο η πιο κοινή απ’ όλες, μια γλώσσα που δεν λέγει τίποτε και λέγει το παν, που δεν δεσμεύει τις ιδέες ή τα αισθήματα μήτε δεσμεύεται απ’ αυτά, αλλά αφήνει ελεύθερο αυτόν που τη νοιώθει να βυθίζεται στον ατέλειωτο ωκεανό που δημιουργεί η εκδήλωσή της κι εκεί να επικοινωνεί αχόρταγα με το πνεύμα εκείνου που την έγραψε: η γλώσσα αυτή είναι η μουσική. Ludwig van Beethoven, υμνητής της παγκόσμιας αδελφοσύνηςΑυτός που τη χειρίστηκε για να ξυπνήσει μέσα μας τα αισθήματα του ανώτερου ανθρώπου, να μας κάμει ανδρείους στις κρίσιμες στιγμές τής ζωής μας, έτοιμους να παλέψουμε με τις μεγαλύτερες ηθικές ή υλικές δυστυχίες και να «γίνουμε άνθρωποι αντάξιοι της επωνυμίας αυτής», είναι ο Ludwig van Beethoven, ο αθάνατος υμνητής της παγκόσμιας αδελφοσύνης. Γεννήθηκε στην Bonn, κοντά στην Κολωνία, στις 16 Δεκεμβρίου 1770 μέσα σ’ ένα μικρό κι άθλιο σπιτάκι. Ο πατέρας του, τενόρος στην αυλή του πρίγκηπα, ήταν αλκοολικός. Η μητέρα του, κόρη ενός μάγειρα, πέθανε φθισικιά. Η παιδική του ηλικία δεν φαίνεται να ήταν πολύ ευχάριστη. Ο πατέρας του για να μπορέσει να τον εκμεταλλευθεί ως μικρό μουσικό φαινόμενο τον ανάγκαζε να μελετά ώρες ολόκληρες χωρίς να λαμβάνει υπόψη του την ηλικία και τις δυνάμεις του. Ευτυχώς η μουσική του μόρφωση δεν στηρίχθηκε μονάχα στον πατέρα του. Αργότερα διάφοροι μουσικοί αξίας είχαν την τιμή να δώσουν μαθήματα στον μέλλοντα συνθέτη της 9ης συμφωνίας. Η εν γένει άλλη παίδευσή του είχε παραμεληθεί, αφού μόλις κατόρθωσε να τελειώσει το δημοτικό σχολείο. Η περιέργειά του όμως για τα μεγάλα και αξιόλογα γεγονότα και η συναναστροφή ανεπτυγμένων προσώπων συνέτειναν στο να γίνει αυτοδίδακτος. Πρόχειροι λογαριασμοί του καμωμένοι σε προχωρημένη ηλικία δείχνουν πως για να πολλαπλασιάσει πρόσθετε τον πολλαπλασιαστέο τόσες φορές όσες μονάδες είχε ο πολλαπλασιαστής. Το 1787 πήγε για πρώτη φορά στην Βιέννη όπου παρέμεινε λίγες μόνον εβδομάδες. Ο Mozart, στον όποιον παρουσιάσθηκε, προείπε: Προσοχή σ’ αυτόν τον νέο, μια μέρα θα κάμει τον κόσμο να μιλά γι’ αυτόν. Μετά την επιστροφή του στη Bonn η μητέρα του πεθαίνει. Ο πατέρας του ο όποιος ολοένα παρασύρεται από τον αλκοολισμό είναι ανίκανος για κάθε εργασία, τότε ο νεαρός Beethoven θα αναλάβει τους δυο μικρούς του αδελφούς ως που να κατορθώσει να τους αποκαταστήσει. Η ζωή που διάγει στην Bonn τον πλήττει και το ωραιότερο του όνειρο είναι να επιστρέψει στην Βιέννη. Αν και συναντά πολλά εμπόδια ωστόσο ένα περιστατικό θα γίνει αφορμή να πραγματοποιηθεί η επιθυμία του αυτή. Γνωριμία με τον HaydnTo 1791 ο Haydn επιστρέφοντας από το Λονδίνο όπου είχε πάει για να διευθύνει μερικές συναυλίες σταματά στην Bonn. Σε μια μουσική γιορτή που διοργάνωσαν προς τιμήν του ο Beethoven βρίσκει την ευκαιρία και του παρουσιάζει μια σύνθεσή του. Ο Haydn τον επαινεί, τον ενθαρρύνει και του δηλώνει ότι είναι έτοιμος να τον προσλάβει ως μαθητή του. Λίγους μήνες αργότερα ο Beethoven εγκαταλείπει την Bonn και πηγαίνει στην Βιέννη για να τελειοποιήσει τις σπουδές του. Εκεί σχετίζεται με όλη την ανεπτυγμένη και εκλεκτή κοινωνία και μολονότι ο χαρακτήρας του είναι δύσκολος, η ιδιοφυΐα και το ταλέντο του κάνουν τους άλλους να τον συγχωρούν για τους απότομους τρόπους του. Παίρνει μαθήματα από τον Haydn κι όταν αυτός γύρισε πάλι στο Λονδίνο, εξακολουθεί με άλλους επίσης σοβαρούς διδασκάλους. Οι συνθέσεις του προσελκύουν την προσοχή των μουσικών κύκλων και το παίξιμο του στο πιάνο τον κάνουν να παραβάλλεται με άλλους διάσημους εκτελεστές της εποχής του. Μέχρι του σημείου αυτού η ζωή του δεν παρουσιάζει τίποτε το εξαιρετικό. Εδώ όμως αρχίζει η σπαρακτική τραγωδία. Αντιλαμβάνεται ότι «το ευγενέστερο μέρος του εαυτού του», η ακοή, αδυνατίζει πολύ, ελπίζει να γιατρευτεί αλλά αμφιβάλλει γιατί τέτοιου είδους ασθένειες είναι ανίατες. «Είμαι κουφός»«Διάγω», γράφει, «μια άθλια ζωή. Από χρόνια τώρα αποφεύγω όλες τις συναναστροφές γιατί δεν μπορώ να συνομιλήσω με τούς ανθρώπους, είμαι κουφός. Αν είχα καμιά άλλη τέχνη το πράγμα θα ήταν ακόμα υποφερτό, αλλά στη δικιά μου η κατάστασή μου είναι τρομερή. Τί θα λέγανε γι’ αυτό οι εχθροί μου που ο αριθμός τους δεν είναι μικρός; Στο θέατρο είμαι υποχρεωμένος να βρίσκομαι πολύ κοντά στην ορχήστρα για να καταλαβαίνω τον ηθοποιό. Δεν ακούω τους ψηλούς ήχους των οργάνων αν είμαι λίγο μακριά. Όταν μιλούν σιγά μόλις ακούω, μα κι όταν φωνάζουν μου είναι ανυπόφορο. Πολλές φορές καταράστηκα την ύπαρξή μου…». Η αναζήτηση της αγάπηςΚαι σαν να μην είναι αρκετή η τρομερή αυτή δοκιμασία για έναν μουσικό, μία άλλη δοκιμασία, αισθηματική τούτη τη φορά θα τον πληγώσει. Μεγάλα μαύρα μάτια και μαλλιά σαν τον έβενο, αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της νεαρής Giulietta Guicciardi. Ο Beethoven την αγαπά παράφορα και νομίζει πως αυτό είναι αμοιβαίο. Η ζωή του αλλάζει και ελπίζει πως ο γάμος θα τον καταστήσει ευτυχισμένο. Η σονάτα op. 27 αρ. 2 που αρχίζει από τον υλικό κόσμο και μας μεταφέρει σιγά-σιγά σ’ έναν άλλο υπερφυσικό και ιδανικό, εκεί που η αρμονία βασιλεύει και που τα σώματα δεν αποτελούν πρόσκομμα για την ένωση των ψυχών, είναι η εκδήλωση της πρώτης αγάπης του μεγάλου μουσικού. Η ευτυχία ή μάλλον το αντίκρισμα αυτό της ευτυχίας δεν διαρκεί πολύ γιατί η αίτηση τού γάμου απορρίπτεται και η Giulietta Guicciardi γίνεται κόμισσα Gallenberg. «Αχ τι απαίσιες στιγμές υπάρχουν στη ζωή», γράφει την παραμονή του γάμου τού αντεραστού του, «είμαστε όμως αναγκασμένοι να τις παραδεχόμαστε». Η απελπισία τον καταλαμβάνει και τότε γράφει την περίφημη διαθήκη του Heiligenstadt. Όσο σκληρό κι αν είναι το κτύπημα η απελπισία τον κυριαρχεί αλλά δεν τον καταβάλλει. Η τέχνη μόνον η τέχνη τον εμποδίζει να θέσει τέρμα στη ζωή του γιατί του φαίνεται αδύνατο να την εγκαταλείψει πριν εκπληρώσει κείνο που θεωρεί για αποστολή του. Γι’ αυτό η θέληση θα υπερισχύσει. Ο καλλιτέχνης ζητά την ευτυχία από τον εξωτερικό κόσμο, επειδή όμως είτε αυτός του την αρνείται είτε επειδή εκείνος δεν την βρίσκει, γι’ αυτό θα κλεισθεί μες στον εαυτό του, μες στους δικούς του εσώκοσμους, μακριά από τις εξωτερικές επιδράσεις, θα δημιουργήσει ο ίδιος μια ευτυχία ολότελα εσωτερική και ύστερα θα την εκδηλώσει για να την μεταδώσει στους όμοιους του. Ο Προμηθέας λευτερωμένοςΗ απελπισία, η αποθάρρυνση από το ένα μέρος, η θέληση και η δημιουργία μιας εσωτερικής χαράς από το άλλο, αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της ιδιοφυΐας του Beethoven. Και σ’ αυτό δεν θα συμβάλλουν μονάχα οι αισθηματικές απογοητεύσεις τού μεγάλου μουσικού, ο όποιος αγαπά πάντα και ποτέ δεν ανταγαπάται και του οποίου το απραγματοποίητο όνειρο είναι η συζυγική ζωή, γιατί όλες οι γυναίκες που θ’ αγαπήσει θα τον θαυμάσουν μεν, καμία όμως δεν θα θελήσει να συνδέσει την ύπαρξή της μ’ αυτόν. Η μοίρα τον απομονώνει ακόμα περισσότερο και του αφαιρεί «την αίσθηση που έπρεπε, να ‘ναι τελειότερη σ’ αυτόν παρά στους άλλους: την ακοή». «Εκείνο όμως που πρέπει να παρατηρήσουμε—λέγει ο Jales Combarieu — προς μεγαλύτερη τιμή του ανθρωπίνου πνεύματος, της τέχνης γενικά και της μουσικής ιδιαίτερα είναι πως τα δεινοπαθήματα που γέμισαν τη ζωή του ανθρώπου είναι συχνά παραμελητέα όταν πρόκειται να καταλάβουμε τις δημιουργίες τού συνθέτη, τού οποίου την ιδιοφυΐα δεν επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό. O άνθρωπος υπήρξε μάρτυς υποδουλωμένος, ο μουσικός απόλυτος κύριος της σκέψης. Ο πρώτος είναι ο Προμηθεύς δεσμώτης, ο δεύτερος ο Προμηθεύς λευτερωμένος, ακτινοβόλος και θριαμβευτής κάτοχος του ουρανίου πυρός». O R. Wagner παραβάλει τον Beethoven με τον Τειρεσία, τον τυφλό μάντη, στον οποίον ο φαινομενικός κόσμος είναι κλεισμένος και γι’ αυτό βλέπει με το εσωτερικό μάτι την αρχή απ’ όλες τις φαινομενικότητες. Ο Ναπολέων που έγινε ΒοναπάρτηςΗ απογοήτευση του πρώτου έρωτος περνά. Η προσοχή του Beethoven είναι τώρα στραμμένη αλλού. Τα στρατεύματα της νέας Δημοκρατίας αγγέλλουν την κατάρριψη της παλιάς τυραννίας και την επικράτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Η ηρωική συμφωνία υμνεί την ελευθερία και αφιερώνεται στον στρατηγό Βοναπάρτη ο όποιος είναι ο φαινομενικός υπερασπιστής της. Ο Βοναπάρτης όμως γίνεται Ναπολέων και τότε ο Beet­hoven ανακράζει:  «Δεν είναι λοιπόν παρά ένας κοινός άνθρωπος! Τώρα θα καταπατήσει τα δικαιώματα των ανθρώπων, δεν θα σκεφθεί παρά την δική του φιλοδο­ξία, θα θελήσει να ανέλθει υψηλότερα από τους άλλους και θα γίνει τύραννος». Ο τίτλος: «Μεγάλη συμφωνία: Βοναπάρτης» αντικαταστάθηκε και έγινε : «Ηρωική συμφωνία για τον εορτασμό της μνήμης ενός μεγάλου ανθρώπου». Ο μεγάλος αυτός άνθρωπος ήταν ο Βοναπάρτης. Έσβησε μες τον Ναπολέοντα. Το adagio της συμφωνίας αυτής είναι ένα νεκρώσιμο εμβατήριο στη μνήμη του ήρωα που δεν υπάρχει πια. H ιδέα που υποστηρίζουν μερικοί συγγραφείς πως η ηρωική συμφωνία γράφηκε με έμπνευση μιλιταρισμού φαίνεται και σε μας ως η μεγαλύτερη ύβρις που μπορούσε να γίνει στον συνθέτη της 9ης συμφωνίας. Τον Μάϊο του 1806 ο Beethoven αρραβωνιάστηκε με την Thérése de Brunswick και για μια στιγμή νόμισε πως το όνειρο του συζυγικού βίου θα πραγματοποιούταν. Για λόγους όμως που παρέμειναν άγνωστοι οι αρραβώνες διαλύθηκαν. «Φτωχέ Beethoven —λέγει στον εαυτό του — δεν υπάρχει ευτυχία για σένα σ’ αυτόν τον κόσμο. Μονάχα στην χώρα του ιδεώδους θα βρεις μερικούς φίλους. Υποταγή, υποταγή στην ειμαρμένη, δεν μπορείς να υπάρχεις για τον εαυτό σου αλλά μόνο για τους άλλους, για σένα η ευτυχία είναι μονάχα στην τέχνη. Ω Θεέ δώσε μου την δύναμη να νικήσω». Στη σονάτα Op. 57 εκδηλώνει τον θερμό έρωτα που πλημμυρά την καρδιά του και χύνεται έξω σαν χείμαρρος παρασέρνοντας στον δρόμο του κάθε εμπόδιο ώσπου να φθάσει στον μεγάλο ωκεανό, που εκεί ελευ­θερωμένος από κάθε υλικό δεσμό θα παραδοθεί σε μια οργιαστική αποθέωση. «Έτσι χτυπά η ειμαρμένη στην πόρτα», είπε μια μέρα ο Beethoven στον φίλο του Schindler ο όποιος τον ρωτούσε την έννοια των τριών μυστηριωδών χτύπων που χρησιμεύουν για θέμα της 5ης συμφωνίας. Ο Schumann λέγει: «όσες φορές και να την ακούει κανένας (την 5η συμφωνία) εξασκεί επάνω μας μιαν επίδραση αναλλοίωτη όπως μερικά φαινόμενα της φύσης που όσο συχνά κι αν επαναλαμβά­νονται μας πληρούν πάντα από φόβο και έκπληξη». Τρεις απλοί χτύποι αρκούν στον τιτάνα Beethoven για να χτίσει το κολοσσιαίο οικοδόμημα που είναι η 5η συμφωνία. Μετά από τρία sol fortissimo ένα mi με κορώνα θα μας μεταφέρει με καταπληκτική ταχύτητα από ένα κράτος ενεργητικότητας σ’ ένα κράτος αμφιβολίας που δεν θα κυριαρχήσει, γιατί οι μυστηριώδεις τρεις χτύποι θ’ αρχίσουν το φρενιασμένο τρέξιμό τους επαναλαμβανόμενοι εναλλάξ απ’ όλα τα όργανα σαν να ήθελαν να κυρι­αρχήσουν αυτοί όλων των εναντίων στοιχείων της φύσης, πράγμα το όποιον επιτυγχάνουν όταν στο τέλος επαναληφθούν με ατίθαση ενεργητικότητα από όλη την ορχήστρα. Ο Beethoven αγαπούσε υπερβολικά τη φύση. Μια φορά επισκέφθηκε ένα διαμέρισμα που είχε νοικιάσει στο Baden για να παραθερίσει. «Είναι αρκετά καλό είπε στον ιδιοκτήτη αλλά πού είναι τα δέντρα;» «Δεν έχουμε», απάντησε εκείνος. «Λοιπόν το σπίτι δεν είναι για μένα, αγαπώ ένα δέντρο περισσότερο από έναν άνθρωπο». Η ποιμενική συμφωνία είναι η εκδήλωση αισθημάτων που γεννούν μέσα του οι εντυπώσεις των φυσικών φαινομένων. Στις αισθηματικές του απογοητεύσεις, στην τρομερή του πάθηση μία άλλη θλίψη, προστίθεται ακόμα στη ζωή του και η αίτια είναι η κακή διαγωγή ενός ανιψιού του που είχε αναλάβει από καιρό υπό κηδεμονία. Ύμνος στη χαρά μέσα από την άβυσσο της οδύνης«Μέσα απ’ αυτή την άβυσσο της οδύνης — λέγει ο Romain Rolland — ο Beethoven επιχείρησε να εξυμνήσει τη χαρά. Ήταν ο σκοπός όλης του της ζωής… Σ’ όλη του τη ζωή θέλησε να υμνήσει τη χαρά και να στεφανώσει μ’ αυτήν ένα από τα μεγάλα έργα του… Αυτό τον πόθο τον εκπλήρωσε στην 9η του συμφωνία. Τη στιγμή όπου το θέμα τής χαράς θα φανεί για πρώτη φορά, η ορχήστρα σταματά απότομα, μία απρόοπτη σιωπή επακολουθεί, πράγμα το οποίο δίνει στον ύμνο ένα χαρακτήρα μυστηριώδη και θεϊκό. Κι αλήθεια το θέμα αυτό είναι πραγματικά ένας θεός. Τί χαρά κατεβαίνει από τον ουρανό, τυλιγμένη σε μια υπερφυσική γαλήνη, με την ελαφριά αναπνοή της χαϊδεύει κάθε οδύνη, και η πρώτη εντύπωση που γεννά είναι τόσο τρυφερή όταν εισδύσει σε καρδιά που αναλαμβάνει…». Η χορωδία ενώνεται με την ορχήστρα και αρχίζει την ωδή στη χαρά του Schiller. «Χαρά, αχτίδα θεϊκή, κόρη αγαπημένη των Ηλυσίων, εισερχόμεθα μεθυσμένοι από τις φωτιές σου, ουράνιε δαίμον, μέσα στο ιερό σου. Τα θέλγητρά σου ενώνουν αυτό που χώρισε η σκληρή συνήθεια. Όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδελφοί εκεί που σταματά το γλυκό πέταγμά σου». «Σιγά-σιγά — λέγει ο Romain Rolland — η χαρά κυριεύει την ύπαρξη. Είναι μία κατάκτηση, ένας πόλεμος εναντίον τής θλίψης». «Η μάχη συνάπτεται», λέγει ο R. Wagner. «Νεαροί πολεμιστές ρίπτονται στον αγώνα, ο καρπός του οποίου θα είναι η χαρά». Και ο Romain Rolland εξακολουθεί: «Την πολεμική χαρά διαδέχεται η θρησκευτική έκσταση, κατόπιν δε ένα θείο όργιο, μια παραφορά αγάπης. Ολόκληρη η ανθρωπότητα τείνει τα χέρια στον ουρανό, ορμά προς τη χαρά και την αγκαλιάζει. Ποια κατάκτηση αξίζει αυτήν, ποια μάχη του Βοναπάρτη, ποιος ήλιος του Austerlitz φθάνει τη δόξα της υπεράνθρωπης αυτής προσπάθειας, της νίκης αυτής, της πιο περιφανούς που κατήγαγε ποτέ το Πνεύμα. Ένας δυστυχής, πτωχός, ανάπηρος, η οδύνη ανθρωποποιημένη, στον οποίον ο κόσμος αρνείται τη χαρά, την δημιουργεί ο ίδιος για να τη μεταδώσει στον κόσμο πάλι. Την σφυρηλατεί με τη δυστυχία του, όπως το είπε σε μια μεγαλόφρονη φράση του όπου συγκεφαλαιούται όλη του η ζωή και η οποία είναι το έμβλημα κάθε ηρωικής ψυχής: Η χαρά δια της οδύνης». Μετά από μια ασθένεια που διήρκεσε μερικούς μήνες ο Beethoven πέθανε στις 26 Μαρτίου 1827. Μια άγρια θύελλα συνόδευσε την αγωνία του σαν να ήθελε να επισφρα­γίσει την τραγική ζωή του. Είκοσι χιλιάδες άνθρωποι παρακολουθήσαν την κηδεία του. Το έργο του και η ζωή του αναλύθηκαν από τους μεγαλύτερους μουσικούς, συγγραφείς και φιλοσόφους, και η εκατονταετηρίς του γιορτάζεται σημερα μ’ ενθουσιασμό απ’ όλον τον πολιτισμένο κόσμο. Ας επαναλάβουμε κι εμείς με τον Ed. Colonne: «Δόξα σ’ αυτόν σ’ όλη την υφήλιο! Οι λαοί ακροώνται, οι ιστοριογράφοι κηρύττουν τη δύναμη του, οι ερμηνευτές σκορπίζουν την διδασκαλία του, ο κόσμος υπακούει στη φωνή του. Με το να ανυψωθεί κανένας έως αυτόν γίνεται ανώτερος». Κ. Σ. Επιμέλεια δημοσίευσης: Χρήστος Τσαντής *Αναδημοσίευση από το περιοδικό Αλεξανδρινή Τέχνη (1927) Το είδαμε: Χρήσητος Τσαντής, christostsantis.com