ο βαλς του γκρίζου Δούναβη
Ημερομηνία δημοσίευσης: 10/06/2012
Του ΑΝΤΑΙΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΙΔΗ
Η Βουδαπέστη είναι όμορφη
τέτοια εποχή. Ή μάλλον, είναι πιο όμορφη αυτή την εποχή, όταν οι
πεζόδρομοί της γεμίζουν κόσμο και ο Δούναβης αλλάζει χρώματα ανάλογα με
την ώρα και την πλευρά από την οποία τον βλέπεις: είναι μάλιστα στιγμές,
αργά το απόγευμα, που εγκαταλείπει το συνηθισμένο πράσινο χρώμα του και
παίρνει ένα κάπως απροσδιόριστο χρώμα - όχι ακριβώς γαλάζιο ή μπλε,
αλλά ικανό να εμπνεύσει έναν συνθέτη, έναν ποιητή, έναν συγγραφέα.
Ο συγγραφέας που ερχόμαστε να συναντήσουμε στη Βουδαπέστη είναι γνωστός στην Ελλάδα μονάχα από δύο βιβλία του, το σπονδυλωτό αφήγημα «Μια γυναίκα» και το πολυσέλιδο μυθιστόρημα «Ουράνια αρμονία» (και τα δύο από τις εκδόσεις Ποταμός), μυθιστόρημα που έχει εκδοθεί σε «πάνω από 25 και κάτω από 30» γλώσσες όπως μου εξηγούσε ο ίδιος με τα σπαστά αγγλικά του. Φίλος του νομπελίστα Ίμρε Κέρτες αλλά και του άλλου γνωστού Ούγγρου, του Πίτερ Νάντας, ο Πίτερ Εστερχάζι είναι, αυτή τη στιγμή, ένα από τα λίγα εξαγώγιμα προϊόντα της σύγχρονης Ουγγαρίας. Έχει γράψει πάνω από είκοσι βιβλία και θεωρείται από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες ευρωπαϊκές φωνές της λογοτεχνίας της νέας χιλιετίας.
(Στην Ελλάδα, σε αυτή τη χώρα όπου όλα είναι ανάποδα, εμείς είμαστε ανάποδοι, οι πληροφορίες που δίνουμε είναι ανάποδες, ο Εστερχάζι εμφανίζεται στο ελληνικό διαδίκτυο περισσότερο ως αδελφός του ποδοσφαιριστή Μάρτον Εστερχάζι που έπαιξε για χρόνια στην ΑΕΚ, παρά ως συγγραφέας...)
***
Η Βουδαπέστη είναι όμορφη τέτοια εποχή. Τα δρομάκια της Βούδας είναι γεμάτα τουρίστες, οι πεζόδρομοι της Πέστης με τα μικρά εστιατόρια, επίσης. Πού και πού ακούς και ελληνικά - το αεροπλάνο ήταν γεμάτο με συμπατριώτες που αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος για ένα τριήμερο στη χώρα του Χάυδν και του Λιστ.
Αυτή όμως είναι μόνο η πρόσοψη. Πίσω από τη μαρκίζα ένα καζάνι που βράζει.
Η Ουγγαρία έχει αυτή τη στιγμή την πιο δεξιά κυβέρνηση της Ευρώπης. Μια κυβέρνηση αυταρχική, βαθύτατα αντιδημοκρατική, βαθύτατα αντιευρωπαϊκή, μια κυβέρνηση που έμαθε καλά τα κόλπα Μπερλουσκόνι - αυτά που εκμεταλλεύονται στο έπακρο τις τρύπες του κοινοβουλευτικού συστήματος για να προχωρήσουν στις πιο πελατειακές πολιτικές μπορεί να φανταστεί κανείς.
Ο Μπερλουσκόνι της Ουγγαρίας Βίκτορ Όρμπαν εκλέχτηκε με μεγάλη -υπερβολικά μεγάλη για ευρωπαϊκή δημοκρατία- πλειοψηφία. Η ψήφος που κέρδισε ήταν μια ψήφος διαμαρτυρίας όχι μόνο ενάντια στην αποτυχημένη πολιτική και τη διαφθορά της κυβέρνησης των Σοσιαλδημοκρατών αλλά, κυρίως, ενάντια στην πολιτική του ΔΝΤ, στα χέρια του οποίου έχει πέσει εδώ και μερικά χρόνια η χώρα. Ο Όρμπαν κατάφερε να εκλεγεί χρησιμοποιώντας όλο το εθνικολαϊκίστικο οπλοστάσιο που οι αδίστακτοι χρησιμοποιούν σε τέτοιες περιπτώσεις: όχι μόνο υποσχόταν την οικονομική ανάκαμψη και την έξοδο από τις δαγκάνες του ΔΝΤ αλλά διακήρυσσε παντού ότι η ένταξη της Ουγγαρίας στην Ευρώπη είναι μια τροχοπέδη για την ανάπτυξή της και ότι το Σύνταγμα της χώρας χρειαζόταν αλλαγή, αφού η πολλή δημοκρατία είναι μη λειτουργική, και χρειάζονται να μπούνε νέοι πολιτικοί κανόνες στη χώρα.
Σήμερα όχι μόνο δεν έβγαλε τη χώρα από τη ΔΝΤ αλλά διαπραγματεύεται μια νέα επιμήκυνση της συμφωνίας με αυτό. Επιπλέον με την υπερψήφιση ενός νέου Συνταγματικού Χάρτη -από μια πλειοψηφία δύο τρίτων που κατάφερε να αποκτήσει μαζί με τους νεοναζιστές- έχει προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις, αντιδράσεις που ενισχύθηκαν μετά την ψήφιση ενός νέου, αυταρχικού νόμου περί Τύπου και τις προσπάθειες να περιοριστούν νομοθετικά οι αρμοδιότητες του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας. Τόσο η Χίλαρι Κλίντον όσο και διάφοροι αξιωματούχοι της Ευρώπης δεν κρύβουν την ανησυχία τους για τον δρόμο που πήρε η Ουγγαρία, παρότι προς το παρόν κρατάνε μια στάση αναμονής. Τις ανησυχίες του έχει εκφράσει και ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Μπαν Γκι Μουν ο οποίος, όπως όλοι ξέρουμε, είναι συνήθως εξαιρετικά φειδωλός στις δηλώσεις του.
(Τι άλλο άλλωστε να κάνουν; Ο Όρμπαν εκλέχτηκε δημοκρατικά παρά τις καθαρά αντιδημοκρατικές προθέσεις του...)
***
Η οικογένεια Εστερχάζι είναι από τις πιο παλιές αριστοκρατικές οικογένειες της Ευρώπης. Πρίγκιπες και κόμητες, με δική τους τη μισή Ουγγαρία, οι ίδιοι πίστευαν ότι ήταν απόγονοι του Αττίλα. Τη μεγαλύτερη ακμή τους οι Εστερχάζι την έζησαν τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Τεράστια παλάτια στη νοτιοδυτική Ουγγαρία πιστοποιούν όχι μόνο τον πλούτο τους αλλά και την έφεσή τους προς τις τέχνες. Σε αυτούς, μεταξύ άλλων, οφείλουμε και το τεράστιο έργο του Χάυδν ο οποίος, όντας υπάλληλος του μουσικόφιλου πρίγκιπα, έπρεπε να ξεφουρνίζει κάθε μήνα από μια νέα συμφωνία για την αυλή του για τριάντα ολόκληρα χρόνια.
Ο συγγραφέας Πίτερ Εστερχάζι δεν πρόλαβε να ζήσει αυτή τη χλιδή. Γεννήθηκε το 1950, εν μέσω σοσιαλιστικού καθεστώτος, το οποίο είχε βεβαίως αφαιρέσει από την οικογένεια (τον παππού του σημερινού Εστερχάζι) τη μεγάλη περιουσία. Ο Εστερχάζι ζει σήμερα σε ένα μάλλον ταλαιπωρημένο διώροφο σπιτάκι, σε ένα προάστιο της Βουδαπέστης, κοντά στα ερείπια των ρωμαϊκών λουτρών.
Ο μόνος πλούτος του σπιτιού είναι τα βιβλία. Παντού και μόνο βιβλία. Οκτώ χιλιάδες τόμους μέτρησε ο Εστερχάζι. Δύο μόνο έπιπλα από το ένδοξο παρελθόν των προγόνων: ένα γραφειάκι κι ένας μπουφές σινουαζερί, όπως ήταν της μόδας τον 18ο αιώνα, στριμωγμένα ανάμεσα σε άλλα σημερινά έπιπλα μηδαμινής αξίας.
Όταν κατέρρευσε ο «υπαρκτός», η κυβέρνηση ρώτησε αυτόν και τον αδελφό του αν ήθελαν, με μια σχετικά μικρή αποζημίωση, να αποκτήσουν κάποιο ή κάποια από τα μέγαρα των Εστερχάζι που ορθώνονται στην ουγγρική επαρχία. Τα δύο αδέλφια αρνήθηκαν.
***
Στο «Ουράνια αρμονία», το αριστούργημά του, ο Εστερχάζι γράφει (με έναν τρόπο που θυμίζει ελαφρώς Ίταλο Καλβίνο) για την οικογένειά του. Οι πρίγκιπες και οι κόμητες διασχίζουν μέσα στο μυθιστόρημα τους αιώνες (άλλοι καλοί κι άλλοι απατεώνες, άλλοι ήρωες κι άλλοι δειλοί, άλλοι ευφυείς κι άλλοι τενεκέδες ξεγάνωτοι) με το ίδιο πάντα όνομα: το όνομα «πατέρας». Στο δεύτερο μέρος, ο Εστερχάζι φτάνει στη σύγχρονη εποχή και γράφει για τον πραγματικό του πατέρα. Όλη η (πλούσια) ιστορία της Ουγγαρίας περνάει μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος με έναν λογοτεχνικό, και γεμάτο αποφθέγματα, τρόπο.
Μερικές όμως φορές η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία ενός συγγραφέα. Το «Ουράνια αρμονία» γνωρίζει μεγάλη επιτυχία σε όλο τον κόσμο, και ο συγγραφέας μας, πανευτυχής, ψάχνει για νέο θέμα. Σκέφτεται να γράψει ένα μυθιστόρημα που θα αναφέρεται στην εμπειρία του «υπαρκτού» [«Θα έσωζες κάτι από εκείνη την εποχή;» τον ρωτάω. «Απολύτως τίποτα», απαντάει]. Ο ίδιος, όπως η μεγάλη πλειοψηφία, δεν είχε υπάρξει ούτε καθεστωτικός ούτε αντικαθεστωτικός. Σκέφτεται να αναζητήσει τους φακέλους από τις μυστικές υπηρεσίες που αφορούσαν αυτόν και την οικογένειά του, μήπως του δώσουν κάποια ιδέα, κάποιο στοιχείο για ένα νέο έργο.
Οι φάκελοι φτάνουν στο γραφείο του κι ο ίδιος βρίσκεται στη μεγαλύτερη έκπληξη (και οδύνη) της ζωής του: ο πατέρας του, ο γιος του κόμη Εστερχάζι, είχε υπάρξει για χρόνια πληροφοριοδότης της αστυνομίας. Ο κόσμος του Πίτερ Εστερχάζι καταρρέει όπως καταρρέει και η εικόνα που είχε για τον πατέρα του. Γι' αυτόν, το στίγμα του πατέρα χαφιέ δεν ακυρωνόταν ούτε από την πληροφορία ότι ο πατέρας είχε πέσει θύμα εκβιασμού, ότι χαφιέδιζε επειδή ήταν, ας πούμε, αναγκασμένος.
Το φινάλε της ιστορίας έχει σχέση με τη λογοτεχνία. Ο Εστερχάζι δεν γράφει μυθιστόρημα αλλά ένα άκρως εξομολογητικό κείμενο, στο οποίο περιγράφει την ντροπή του, την οδύνη του, την ορφάνια που ένιωσε. Ταυτόχρονα δημοσιοποιεί τα έγγραφα, τις εκθέσεις που ετοίμαζε ο πατέρας του για την αστυνομία, και την αναλγησία του «σοσιαλιστικού» καθεστώτος.
Στην Ελλάδα το «Διορθωμένη έκδοση» (διορθωμένη δηλαδή σε σχέση με την εικόνα του πατέρα στην «Ουράνια αρμονία») δεν έχει κυκλοφορήσει. Κυκλοφόρησε σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ο Εστερχάζι μου χάρισε την ιταλική έκδοση. Κυκλοφόρησε από τον (αριστερό) εκδοτικό οίκο του Φελτρινέλι.
Ο
μόνος πλούτος του σπιτιού είναι τα βιβλία. Παντού και μόνο βιβλία. Οκτώ
χιλιάδες τόμους μέτρησε ο Εστερχάζι. Δύο μόνο έπιπλα από το ένδοξο
παρελθόν των προγόνων: ένα γραφειάκι κι ένας μπουφές σινουαζερί, όπως
ήταν της μόδας τον 18ο αιώνα
Ο συγγραφέας που ερχόμαστε να συναντήσουμε στη Βουδαπέστη είναι γνωστός στην Ελλάδα μονάχα από δύο βιβλία του, το σπονδυλωτό αφήγημα «Μια γυναίκα» και το πολυσέλιδο μυθιστόρημα «Ουράνια αρμονία» (και τα δύο από τις εκδόσεις Ποταμός), μυθιστόρημα που έχει εκδοθεί σε «πάνω από 25 και κάτω από 30» γλώσσες όπως μου εξηγούσε ο ίδιος με τα σπαστά αγγλικά του. Φίλος του νομπελίστα Ίμρε Κέρτες αλλά και του άλλου γνωστού Ούγγρου, του Πίτερ Νάντας, ο Πίτερ Εστερχάζι είναι, αυτή τη στιγμή, ένα από τα λίγα εξαγώγιμα προϊόντα της σύγχρονης Ουγγαρίας. Έχει γράψει πάνω από είκοσι βιβλία και θεωρείται από τις πιο ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες ευρωπαϊκές φωνές της λογοτεχνίας της νέας χιλιετίας.
(Στην Ελλάδα, σε αυτή τη χώρα όπου όλα είναι ανάποδα, εμείς είμαστε ανάποδοι, οι πληροφορίες που δίνουμε είναι ανάποδες, ο Εστερχάζι εμφανίζεται στο ελληνικό διαδίκτυο περισσότερο ως αδελφός του ποδοσφαιριστή Μάρτον Εστερχάζι που έπαιξε για χρόνια στην ΑΕΚ, παρά ως συγγραφέας...)
***
Η Βουδαπέστη είναι όμορφη τέτοια εποχή. Τα δρομάκια της Βούδας είναι γεμάτα τουρίστες, οι πεζόδρομοι της Πέστης με τα μικρά εστιατόρια, επίσης. Πού και πού ακούς και ελληνικά - το αεροπλάνο ήταν γεμάτο με συμπατριώτες που αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν το τριήμερο του Αγίου Πνεύματος για ένα τριήμερο στη χώρα του Χάυδν και του Λιστ.
Αυτή όμως είναι μόνο η πρόσοψη. Πίσω από τη μαρκίζα ένα καζάνι που βράζει.
Η Ουγγαρία έχει αυτή τη στιγμή την πιο δεξιά κυβέρνηση της Ευρώπης. Μια κυβέρνηση αυταρχική, βαθύτατα αντιδημοκρατική, βαθύτατα αντιευρωπαϊκή, μια κυβέρνηση που έμαθε καλά τα κόλπα Μπερλουσκόνι - αυτά που εκμεταλλεύονται στο έπακρο τις τρύπες του κοινοβουλευτικού συστήματος για να προχωρήσουν στις πιο πελατειακές πολιτικές μπορεί να φανταστεί κανείς.
Ο Μπερλουσκόνι της Ουγγαρίας Βίκτορ Όρμπαν εκλέχτηκε με μεγάλη -υπερβολικά μεγάλη για ευρωπαϊκή δημοκρατία- πλειοψηφία. Η ψήφος που κέρδισε ήταν μια ψήφος διαμαρτυρίας όχι μόνο ενάντια στην αποτυχημένη πολιτική και τη διαφθορά της κυβέρνησης των Σοσιαλδημοκρατών αλλά, κυρίως, ενάντια στην πολιτική του ΔΝΤ, στα χέρια του οποίου έχει πέσει εδώ και μερικά χρόνια η χώρα. Ο Όρμπαν κατάφερε να εκλεγεί χρησιμοποιώντας όλο το εθνικολαϊκίστικο οπλοστάσιο που οι αδίστακτοι χρησιμοποιούν σε τέτοιες περιπτώσεις: όχι μόνο υποσχόταν την οικονομική ανάκαμψη και την έξοδο από τις δαγκάνες του ΔΝΤ αλλά διακήρυσσε παντού ότι η ένταξη της Ουγγαρίας στην Ευρώπη είναι μια τροχοπέδη για την ανάπτυξή της και ότι το Σύνταγμα της χώρας χρειαζόταν αλλαγή, αφού η πολλή δημοκρατία είναι μη λειτουργική, και χρειάζονται να μπούνε νέοι πολιτικοί κανόνες στη χώρα.
Σήμερα όχι μόνο δεν έβγαλε τη χώρα από τη ΔΝΤ αλλά διαπραγματεύεται μια νέα επιμήκυνση της συμφωνίας με αυτό. Επιπλέον με την υπερψήφιση ενός νέου Συνταγματικού Χάρτη -από μια πλειοψηφία δύο τρίτων που κατάφερε να αποκτήσει μαζί με τους νεοναζιστές- έχει προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις, αντιδράσεις που ενισχύθηκαν μετά την ψήφιση ενός νέου, αυταρχικού νόμου περί Τύπου και τις προσπάθειες να περιοριστούν νομοθετικά οι αρμοδιότητες του Ανώτατου Δικαστηρίου της χώρας. Τόσο η Χίλαρι Κλίντον όσο και διάφοροι αξιωματούχοι της Ευρώπης δεν κρύβουν την ανησυχία τους για τον δρόμο που πήρε η Ουγγαρία, παρότι προς το παρόν κρατάνε μια στάση αναμονής. Τις ανησυχίες του έχει εκφράσει και ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Μπαν Γκι Μουν ο οποίος, όπως όλοι ξέρουμε, είναι συνήθως εξαιρετικά φειδωλός στις δηλώσεις του.
(Τι άλλο άλλωστε να κάνουν; Ο Όρμπαν εκλέχτηκε δημοκρατικά παρά τις καθαρά αντιδημοκρατικές προθέσεις του...)
***
Η οικογένεια Εστερχάζι είναι από τις πιο παλιές αριστοκρατικές οικογένειες της Ευρώπης. Πρίγκιπες και κόμητες, με δική τους τη μισή Ουγγαρία, οι ίδιοι πίστευαν ότι ήταν απόγονοι του Αττίλα. Τη μεγαλύτερη ακμή τους οι Εστερχάζι την έζησαν τον 17ο και τον 18ο αιώνα. Τεράστια παλάτια στη νοτιοδυτική Ουγγαρία πιστοποιούν όχι μόνο τον πλούτο τους αλλά και την έφεσή τους προς τις τέχνες. Σε αυτούς, μεταξύ άλλων, οφείλουμε και το τεράστιο έργο του Χάυδν ο οποίος, όντας υπάλληλος του μουσικόφιλου πρίγκιπα, έπρεπε να ξεφουρνίζει κάθε μήνα από μια νέα συμφωνία για την αυλή του για τριάντα ολόκληρα χρόνια.
Ο συγγραφέας Πίτερ Εστερχάζι δεν πρόλαβε να ζήσει αυτή τη χλιδή. Γεννήθηκε το 1950, εν μέσω σοσιαλιστικού καθεστώτος, το οποίο είχε βεβαίως αφαιρέσει από την οικογένεια (τον παππού του σημερινού Εστερχάζι) τη μεγάλη περιουσία. Ο Εστερχάζι ζει σήμερα σε ένα μάλλον ταλαιπωρημένο διώροφο σπιτάκι, σε ένα προάστιο της Βουδαπέστης, κοντά στα ερείπια των ρωμαϊκών λουτρών.
Ο μόνος πλούτος του σπιτιού είναι τα βιβλία. Παντού και μόνο βιβλία. Οκτώ χιλιάδες τόμους μέτρησε ο Εστερχάζι. Δύο μόνο έπιπλα από το ένδοξο παρελθόν των προγόνων: ένα γραφειάκι κι ένας μπουφές σινουαζερί, όπως ήταν της μόδας τον 18ο αιώνα, στριμωγμένα ανάμεσα σε άλλα σημερινά έπιπλα μηδαμινής αξίας.
Όταν κατέρρευσε ο «υπαρκτός», η κυβέρνηση ρώτησε αυτόν και τον αδελφό του αν ήθελαν, με μια σχετικά μικρή αποζημίωση, να αποκτήσουν κάποιο ή κάποια από τα μέγαρα των Εστερχάζι που ορθώνονται στην ουγγρική επαρχία. Τα δύο αδέλφια αρνήθηκαν.
***
Στο «Ουράνια αρμονία», το αριστούργημά του, ο Εστερχάζι γράφει (με έναν τρόπο που θυμίζει ελαφρώς Ίταλο Καλβίνο) για την οικογένειά του. Οι πρίγκιπες και οι κόμητες διασχίζουν μέσα στο μυθιστόρημα τους αιώνες (άλλοι καλοί κι άλλοι απατεώνες, άλλοι ήρωες κι άλλοι δειλοί, άλλοι ευφυείς κι άλλοι τενεκέδες ξεγάνωτοι) με το ίδιο πάντα όνομα: το όνομα «πατέρας». Στο δεύτερο μέρος, ο Εστερχάζι φτάνει στη σύγχρονη εποχή και γράφει για τον πραγματικό του πατέρα. Όλη η (πλούσια) ιστορία της Ουγγαρίας περνάει μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος με έναν λογοτεχνικό, και γεμάτο αποφθέγματα, τρόπο.
Μερικές όμως φορές η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία ενός συγγραφέα. Το «Ουράνια αρμονία» γνωρίζει μεγάλη επιτυχία σε όλο τον κόσμο, και ο συγγραφέας μας, πανευτυχής, ψάχνει για νέο θέμα. Σκέφτεται να γράψει ένα μυθιστόρημα που θα αναφέρεται στην εμπειρία του «υπαρκτού» [«Θα έσωζες κάτι από εκείνη την εποχή;» τον ρωτάω. «Απολύτως τίποτα», απαντάει]. Ο ίδιος, όπως η μεγάλη πλειοψηφία, δεν είχε υπάρξει ούτε καθεστωτικός ούτε αντικαθεστωτικός. Σκέφτεται να αναζητήσει τους φακέλους από τις μυστικές υπηρεσίες που αφορούσαν αυτόν και την οικογένειά του, μήπως του δώσουν κάποια ιδέα, κάποιο στοιχείο για ένα νέο έργο.
Οι φάκελοι φτάνουν στο γραφείο του κι ο ίδιος βρίσκεται στη μεγαλύτερη έκπληξη (και οδύνη) της ζωής του: ο πατέρας του, ο γιος του κόμη Εστερχάζι, είχε υπάρξει για χρόνια πληροφοριοδότης της αστυνομίας. Ο κόσμος του Πίτερ Εστερχάζι καταρρέει όπως καταρρέει και η εικόνα που είχε για τον πατέρα του. Γι' αυτόν, το στίγμα του πατέρα χαφιέ δεν ακυρωνόταν ούτε από την πληροφορία ότι ο πατέρας είχε πέσει θύμα εκβιασμού, ότι χαφιέδιζε επειδή ήταν, ας πούμε, αναγκασμένος.
Το φινάλε της ιστορίας έχει σχέση με τη λογοτεχνία. Ο Εστερχάζι δεν γράφει μυθιστόρημα αλλά ένα άκρως εξομολογητικό κείμενο, στο οποίο περιγράφει την ντροπή του, την οδύνη του, την ορφάνια που ένιωσε. Ταυτόχρονα δημοσιοποιεί τα έγγραφα, τις εκθέσεις που ετοίμαζε ο πατέρας του για την αστυνομία, και την αναλγησία του «σοσιαλιστικού» καθεστώτος.
Στην Ελλάδα το «Διορθωμένη έκδοση» (διορθωμένη δηλαδή σε σχέση με την εικόνα του πατέρα στην «Ουράνια αρμονία») δεν έχει κυκλοφορήσει. Κυκλοφόρησε σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Ο Εστερχάζι μου χάρισε την ιταλική έκδοση. Κυκλοφόρησε από τον (αριστερό) εκδοτικό οίκο του Φελτρινέλι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου